Y Bala
Y Bala - Trosolwg
Tref fechan ym mhen gogleddol Llyn Tegid yw'r Bala wedi'i hamgylchynu gan fryniau a mynyddoedd. Ni ellir bod yn gwbl sicr o ddechreuadau hanesyddol Y Bala. Mae olion presenoldeb Rhufeinig yn yr ardal, ond mae bron yn sicr fod Tomen y Bala, twmpath crwn gydag ochrau serth iddo, yn dyddio o'r ddeuddegfed ganrif. Fe'i cysylltir â llys cwmwd Penllyn a chofnodwyd iddo gael ei goncro yn 1202. Yn 1310 sefydlwyd bwrdeisdref wedi'i chynllunio. Yn 1324 derbyniodd y gymuned fechan ei siarter fwrdeisdref gyntaf a dechreuodd treflan ymledu ar hyd yr hyn sy'n Stryd Fawr heddiw.
Heddiw, cysylltir Y Bala'n bennaf â chynnydd Anghydffurfiaeth yn ystod y ddeunawfed ganrif a gafodd effaith barhaol ar y dref. Yn 1800, cerddodd Mary Jones, geneth 16 oed o Lanfihangel-y-pennant, 25 milltir i'r gorllewin, yr holl ffordd i'r Bala i brynu beibl gan Thomas Charles, sefydlydd ysgol leol a chlerigwr a oedd yn un o arweinwyr y Methodistiaid Calfinaidd. Fe wnaeth ei phenderfyniad i gael beibl gymaint o argraff ar Charles fel yr aeth ati, gyda nifer o gyfeillion dylanwadol, i sefydlu'r Gymdeithas Feiblaidd Frytanaidd a Thramor ychydig flynyddoedd yn ddiweddarach. Yn 1837 sefydlwyd Coleg y Bala i'r Methodistiaid Calfinaidd yno gan Lewis Edwards. Yn ddiweddarach yn y ganrif, sefydlwyd Bodiwan, coleg diwinyddol yr Annibynwyr Cymraeg. Mae prifathro Coleg Annibynnol y Bala o 1855, Michael D. Jones, yn fwyaf adnabyddus fel sefydlydd Y Wladfa Gymreig ym Mhatagonia.
Pan arhosodd yr ieithydd Almaenig enwog, Hugo Schuchardt, yn Y Bala am bythefnos yn 1875, roedd wrth ei fodd gydag ansawdd llyfrgelloedd y colegau a mwynhaodd ymarfer ei Gymraeg gyda'r trigolion lleol, y myfyrwyr a'r darlithwyr diwinyddiaeth fel ei gilydd. Rhwng sgyrsiau, treuliodd Schuchardt ei amser yn chwilio am yr afanc dirgelaidd a drigai yn ôl y sôn yn nyfroedd Llyn Tegid, a bu'n crwydro o gwmpas y wlad gyfagos hefyd ar drywydd barddoniaeth a mytholeg Gymreig.
Ysgrifau taith
Romanisches und Keltisches, 1875
Hugo Schuchardt (1842 – 1927)
Balas Bedeutung ist eine geistige oder vielmehr geistliche – zwischen Beidem habe ich hier in Wales keinen Unterschied entdecken können. Es ist der eigentliche Mittelpunk des kymrischen Nonkonformistenthums; wie wirkliche Burgen, zu Schutz und Trutz gegen die bischöfliche Kirche, schauen die Colleges der Methodisten und der Independenten von einer Anhöhe herhieder. Nie wird mein Fuss eine frömmere Stadt betreten als Bala. ...
Im benachbarten Independentencollege besuchte ich den Professor Lewis und den Rev. Michael Jones, „den König von Patagonien“, welcher besonders die Auswanderung der Kymren nach Patagonien angeregt und gefördert hatte. Man dachte dort eine Art eigenen Staats zu gründen in welchem die Nonkonformisten der bischöflichen Kirche keinen Zehnten zu zahlen, und die kymrische Sprache ihr stolzes Haupt nicht vor der englischen zu beugen brauchte; aber die Ansiedler sind in Bedrängniss und Elend gerathen. Es liesse sich darüber ein langes, nicht uninteressantes Kapitel schreiben. ...
[E]in Viertelstündchen von Bala, liegt die Kirche von Llanycil, wohin Bala eingepfarrt ist; auf dem Kirchhof, der schmucklos ist wie alle Kirchhöfe die ich in Wales gesehen habe, befindet sich das Grab des berühmten [Thomas] Charles von Bala, der auch ein steinernes Denkbild zu Bala hat. Er war einer der ersten und kräftigsten Förderer des Methodistenthums, gab ein biblisches Wörterbuch in kymrischer Sprache heraus (Miss Owen schenkte mir ihr Exemplar vor meiner Abreise), rief die englische Bibelgesellschaft mit ins Leben und that vieles andere Lobenswerthe.
Arwyddocâd deallusol, neu yn hytrach ysbrydol, sydd i’r Bala – yma yng Nghymru, ni allwn ganfod gwahaniaeth rhwng y ddau. Y dref yw gwir ganolfan Anghydffurfiaeth Gymreig. Mae’r colegau ar gyfer y Methodistiaid a’r Annibynwyr yn edrych i lawr o fryn fel petaent yn gestyll gwirioneddol wedi’u hadeiladu fel amddiffyniad rhag yr Eglwys Esgobol ac i’w gwrthsefyll. Ni throediaf fyth mewn tref fwy duwiol na’r Bala. ...
Yn y Coleg Annibynnol y drws nesaf, ymwelais â’r Athro Lewis a’r Parchedig Michael Jones, ‘Brenin Patagonia’, prif ysgogydd a chefnogwr allfudo o Gymru i Batagonia. Y bwriad oedd sefydlu talaith yno lle na fyddai raid i Anghydffurfwyr dalu degwm i’r Eglwys Esgobol a lle na fyddai raid i’r Gymraeg blygu gliniau beilchion gerbron y Saesneg. Fodd bynnag, trafferthion a thrallod fu tynged y gwladychwyr. Gellid ysgrifennu pennod hir ac nid anniddorol ar y pwnc hwnnw. ...
Saif eglwys Llanycil, y mae’r Bala’n rhan o’i phlwyf, ychydig o dan chwarter awr o daith o’r dref. Yn y fynwent, sydd, fel holl fynwentydd eraill Cymru, yn ddiaddurn, gellir canfod bedd yr enwog [Thomas] Charles y Bala; mae hefyd gerflun o garreg wedi’i gysegru iddo yn y Bala. Roedd yn un o gefnogwyr cyntaf a mwyaf selog Methodistiaeth, cyhoeddodd Eiriadur Beiblaidd yn y Gymraeg (cyflwynodd Miss Owen ei chopi ei hun i mi cyn i mi adael), roedd yn un o gyd-sefydlwyr y Feibl Gymdeithas Frytanaidd a Thramor a chyflawnodd lawer o weithgareddau clodwiw eraill.
