Pont ar Fynach a Gwesty Hafod Arms
Pont ar Fynach a Gwesty Hafod Arms - Trosolwg
Daw enw'r pentref bychan hwn gyda'i raeadr trochionog o'r isaf o dair pont dros yr afon Mynach, a adeiladwyd fesul cam un ar ben y llall. Dywed chwedl leol mai'r Diafol a adeiladodd y bont hon mewn un noson, ar ôl taro bargen gyda hen wraig yr oedd ei buwch werthfawr wedi ei dal ar ochr arall yr afon. Yn dâl am gael ei hanifail yn ôl, roedd yn rhaid iddo addo i'r Diafol y rhoddai'r enaid byw cyntaf i groesi'r bont iddo. Fodd bynnag, fe wnaeth y ddynes ei dwyllo drwy daflu torth o fara dros y bont a gadael i'w chi redeg ar ei hôl. Roedd ar y Diafol gymaint o gywilydd fel na ddangosodd ei wyneb wedyn - neu dyna'r stori beth bynnag.
Mae'r bont gyntaf, sy'n fychan ac wedi'i hadeiladu o gerrig, bron yn sicr yn dyddio o'r oesoedd canol, ac efallai iddi gael ei hadeiladu gan fynaich o abaty Sistersaidd Ystrad Fflur gerllaw. Adeiladwyd yr ail bont dros hon yn 1753, ac ychwanegwyd parapetau haearn ati yn 1814. Yn 1901 y codwyd y drydedd bont a'r olaf. Pont o rwyllwaith haearn yw hon ac mae'r ffordd fodern yn mynd drosti. Bob tro roedd y ffordd yn cael ei lledu, ei lefelau a'i gwella, gan adlewyrchu'r gwelliant graddol yn isadeiladd Ceredigion dros y canrifoedd diwethaf.
Yn hanesyddol, roedd y bont ar y briffordd rhwng Llangurig ac Aberystwyth, gan alluogi twristiaid i fedru mynd at y rhaeadrau a'r enwog 'Bowlen y Diafol' yn rhwydd. Erbyn diwedd y ddeunawfed ganrif roedd twristiaid a oedd yn chwilio am dirweddau gwyllt Cymru yn heidio yno. O ganlyniad, adeiladodd perchennog y tir o amgylch, Thomas Johnes, luest hela ar fin y ffordd yn 1787. Yn 1839 helaethwyd y lluest gan ei pherchennog newydd, Syr Henry Houghton, a'i hailagor fel Gwesty Hafod Arms, a enwyd ar ôl ystâd gyfagos Hafod Uchdryd.
Ychydig flynyddoedd ar ôl i'r gwesty agor ei ddrysau, arhosodd Carl Carus a Friedrich August II, Brenin Sacsoni, yno am ychydig ynghanol y glaw yn ystod eu taith o Aberhonddu i Aberystwyth. Ar ôl sychu eu dillad a chynhesu eu cyrff blinedig wrth danllwyth o dân yn y parlwr, aethant i lawr i gael golwg ar yr hafn ryfeddol dan y pontydd. Heddiw, does dim rhaid i dwrisitiaid ddibynnu ar goets fawr wlyb a sgyrtiog i'w cludo yno. Yn hytrach, gallant fwynhau taith at y pontydd a'r rhaeadr ar Reilffordd Dyffryn Rheidol o Aberystwyth, a agorodd yn 1902.
Ysgrifau taith
England und Schottland im Jahre 1844, 1844
Carl Gustav Carus (1789 – 1869)
Kaum hatte man sich an einem Caminfeuer halb getrocknet, so wich der Nebel etwas auseinander, man ergriff die Schirme und besuchte im noch fortträufelnden Regen den Wasserfall. Zuerst von einer vorspringenden Felsenecke sieht man die weißschäumende Gebirgsader zwischen grünen Wänden tief und tiefer hinabstürzen, dann nahe dieser Teufelsbrücke selbst klettert man am schlüpfrigen Felsen hinab, und sieht einen dieser Fälle in der Nähe – in Wahrheit ein prächtiges Landschafts-Studium darbietend mit seinen klaren Wellen, seinen schöngebrochnen Felsen und seiner anmuthigen Belaubung.
Cyn gynted ag yr oeddem bron iawn wedi sychu o flaen lle tân, cododd y niwl ychydig a chymerasom ein hymbarelau ac ymweld â’r rhaeadr, a’r glaw mân yn parhau. Daw gwythïen wen, ewynnog, dŵr y mynydd i’r golwg o glogwyn ymwthiol wrth iddo bistyllio i lawr ac i lawr rhwng muriau gwyrddion. Wedyn, yn agos at Bontarfynach ei hun, bydd raid i chi ddringo i lawr y creigiau llithrig i weld un o’r rhaeadrau’n agos. Yn wir, gyda’i dŵr clir, y graig â’i hafnau deniadol a’r deiliant golygus, mae’r rhaeadr yn ddarlun tirwedd gwych.
"Auszüge aus reisebeschreibenden Briefen des vorletzten Grafen von Purgstall", 1796
Gottfried Wenzel von Purgstall (1773 – 1812)
Man trifft ein gutes reinliches Wirtshaus an, in dem man sehr bequemes Nachtlager findet. Ich rathe jedem, daß er eine Nacht dort bleibt, um dieser Entfernung von der Welt recht froh zu werden. Auch hat man mehr als einen Tag nöthig, um den nah gelegenen Landsitz des Colonel Johns (Havod) und die Teufesbrücke, und was dazu gehört, zu besehen. Ich freute mich, als ich ermüdet vom Reiten in das Wirtshaus kam, und mir die Wirthin ein so niedliches Parlour anwies mit einer confortablen Aussicht. ...
Den andern Morgen besah ich die Brücke. Eine alte Sage erzählt, sie sey vom Teufel gebauet, weil man nicht bestimmt angeben kann, von wem sie gebaut ist. Man hat über die alte eine andere neue gebauet, weil die erste tiefer ist, als die beyden Stücke Landes sind, die sie verbindet, und es also für die Wagen sehr unbequem und gefährlich war, über eine Brücke, die ungefähr so:
gestaltet ist, zu fahren; daher sieht das Ganze nun so aus:
Man versäume nicht links bey der Brücke hinabzuklettern, um einen kleinen Wasserfall zu sehen. Man ist ganz wie in Felsen eingeschlossen, und wenn man plötzlich den steilen Weg, den man herabkam, aufwärts ansieht, so wird einem für’s Hinaufkommen bange. Doch ist beym Hinanklimmen, vorausgesetzt daß man einen Wegweiser mit sich nehme, nicht die geringste Gefahr verbunden.
Bydd y teithiwr yn canfod gwesty da a glân yma lle caiff lety cyffyrddus am y nos. Cynghoraf bawb i dreulio noson yno er mwyn mwynhau teimlo mor bell o’r byd. Yn ogystal, mae’n cymryd rhagor na diwrnod i weld Hafod, plasty’r Cyrnol Jones gerllaw, a Phontarfynach a phopeth sy’n gysylltiedig â’r lle hwnnw. Roeddwn wrth fy modd pan ddychwelais i’r gwesty ar ôl taith flinderus a’r lletywraig yn fy nhywys i barlwr mor ddel gyda golygfa mor braf. ...
Fore drannoeth, ymwelais â’r bont. Dywed hen chwedl mai’r diafol a’i hadeiladodd achos nid yw’n gwbl bosibl dweud pwy a’i hadeiladodd mewn difrif. Adeiladwyd pont newydd dros yr hen un, oherwydd bod y bont wreiddiol yn is na’r tir â’r hwn y mae’n cysylltu ar y ddau ben. Roedd hi felly’n anghysurus ac yn beryglus iawn i groesi pont a edrychai rywbeth fel hyn:
. Felly bellach mae’r holl beth yn edrych fel hyn:
Itinéraire descriptif et historique de la Grande Bretagne, c. 1850s
Alphonse Esquiros (1812 – 1876)
Le touriste arrive ainsi à l’hôtel de Havod Arms, qui domine un des plus beaux points de vue que l’on puisse imaginer: d’une hauteur de 100 mèt., il découvre en quelque sorte la vallée feuillue de la Rheidol et la rivière du même non, remplissant l’air du rugissement de ses eaux.
Le meilleur moyen pour contempler cette grande scène de la nature, c’est de passer le pont bâti sur le gouffre, et, prenant ensuite un sentier à dr., de descendre jusqu’au bord de l’eau. C’est un chemin rapide, un sentier qui se précipite traîtreusement entre les rochers, à une profondeur d’une trentaine de mètres. De ce point on découvre bien le caractère du hiatus pittoresque sur lequel le pont a été jeté. Sous son arche, la gorge se réduit à une simple fissure à peu près de la grosseur d’un homme. Le torrent, en descendant vers cette fente, bondit et bout en quelque sorte au milieu des durs rochers. A l’aide des pierres qu’il voiture dans sa chute, il a découpé les bords de son lit en échancrures, qui ont été comparées à autant de chaudrons. La déchirure originelle doit avoir été formée par quelque grande convulsion de la nature; car, dans l’état présent des choses, la force seule des eaux serait incapable de produire rien de semblable. Les dentelures des roches violemment séparées paraissent d’ailleurs correspondre entre elles d’une rive à l’autre. Dans le temps des pluies, quand l’étroit canal se trouve rempli, la rivière présente un spectacle magnifique; elle tombe, parmi les rochers et le feuillage, avec des bonds de 10, 20, 30, et même 35 mèt., de hauteur.
Felly mae’r ymwelydd yn cyrraedd gwesty’r Havod Arms, sy’n sefyll yn uchel uwchlaw un o’r golygfeydd harddaf y gellid ei dychmygu: o uchder o 100 metr gall yr ymwelydd ddarganfod Cwm Rheidol dan ei goed a’r afon o’r un enw sy’n llenwi’r awyr a rhu ei dyfroedd.
Y ffordd orau i fwynhau’r olygfa naturiol hon yw croesi’r bont dros yr hafn ac yna, gan ddilyn llwybr i’r dde, mynd i lawr cyn belled â min y dŵr. Mae’n ffordd gyflym, llwybr sy’n rhuthro’n arswydus rhwng y creigiau, gan ddisgyn oddeutu deng medr ar hugain. Oddi yma, ceir golygfa dda o’r hafn brydferth yr adeiladwyd y bont drosti. O dan fwa’r bont mae’r hafn yn culhau i adael ond agen tua maint dyn. Mae’r cenllif, wrth lifo drwy’r hollt hon, yn neidio ac yn berwi ymysg y creigiau caled. Gyda chymorth y cerrig mae’n eu cludo wrth gwympo mae’r cenllif wedi torri sawl cafniad dwfn yn ochrau ei wely, ac mae’r rheini wedi eu cymharu â chrochanau. Rhaid bod yr hafn wreiddiol wedi’i chreu gan ryw hyrddiad mawr mewn natur; oherwydd, fel y mae pethau heddiw, ni fyddai grym yn dŵr ar ei ben ei hun wedi gallu creu dim o’r fath. Mae amlinell ddanheddog y creigiau a wahanwyd â’r fath drais yn ymddangos eu bod yn cyfateb i’w gilydd ar y ddwy lan. Pan fydd yn bwrw glaw, a’r sianel gul yn llawn, mae’r afon yn olygfa ryfeddol; bydd yn disgyn, ymysg y creigiau a’r dail, o uchder o 10, 20, 30 a hyd yn oed 35 metr.
Voyage pittoresque dans le midi et le nord du pays de Galles, c. 1790s
Amélie de Suffren (1765 – 1817)
Il faut donc s’arrêter au Pont du Diable, qui n’offre rien cependant qui ne soit à la portée des facultés humaines. L’arche que l’on voit placée plus inférieurement, fut construite, à ce que l’on croit, sous le règne de Guillaume II, en 1087, par les moines de la Strata Florida, abbaye dont il reste encore des traces à dix milles environ, dans la vallée de Rheidol : ce pont fut jeté au-dessus d’un précipice de trente pieds de largeur et de 322 pieds de profondeur. Le second pont, placé au-dessus du premier, date de 1753, et ne peut donner aucune idée des progrès de l’architecture : elle est tellement environnée d’arbres, que l’observateur superficiel, où le voyageur indifférent, peut passer dessus sans se douter du précipice effroyable qu’il franchit, et au travers duquel le torrent appelé Mynach s’élance au milieu des abymes et tombe en cataractes. Des masses d’ardoises, unies et glissantes, rendent très-dangereuse l’approche de ce gouffre.
Ce paysage sublime est composé d’une chaîne de monts entassés qui semblent unir le ciel à la terre. Le mugissement des torrens dont les eaux jaillissent de toutes parts, interrompt seul le silence de ce lieu sauvage, où la nature a déployé sa terrifique grandeur. Trois cascades principales viennent se précipiter dans la rivière Rheidol, qui se creuse un lit étroit et raboteux dans le fond d’une profonde vallée.
Felly mae’n rhaid i chi alw ym Mhontarfynach, ‘Pont y Diafol’, er nad yw’n cynnig dim nad yw’r tu hwnt i alluoedd dynol. Cafodd y bwa isaf y a welwch ei adeiladu, fe gredir, yn ystod teyrnasiad Gwilym II ym 1087, gan fynachod Ystrad Fflur, abaty y saif ei hadfeilion ryw ddeng milltir i ffwrdd, yng Nghwm Rheidol: adeiladwyd y bont hon dros hafn sydd yn ddeg troedfedd ar hugain ar ei thraws ac sy’n 322 troedfedd o ddyfnder. Mae’r ail bont, a osodwyd uwchlaw’r llall, yn dyddio o 1753, ac ni all roi unrhyw syniad o’r cynnydd a wnaed mewn pensaernïaeth: mae cymaint o goed o’i chwmpas fel y gallai’r sylwedydd arwynebol, neu’r teithiwr disylw, ei chroesi heb sylwi ar yr hafn arswydus y bydd yn ei chroesi, a thrwy’r hwn y mae’r cenllif a elwir Mynach yn rhuthro yn y dyfnderau gan gwympo mewn rhaeadrau. Mae llechfeini mawrion, yn llyfn a llithrig, yn gwneud y llwybr at yr hafn hon yn beryglus iawn.
Lluniwyd y dirwedd aruchel hon o gadwyn o fynyddoedd wedi’u gwasgu at ei gilydd, gan edrych fel petaent yn uno’r wybren a’r tir. Rhuad y cenllifoedd, y mae eu dyfroedd yn llifeirio allan o bob cyfeiriad, yw’r unig beth sy’n tarfu ar dawelwch y lle gwyllt hwn, lle mae natur yn arddangos ei rhwysg arswydus. Mae tair prif raeadr yn hyrddio’u hunain i mewn i Afon Rheidol, sy’n cerfio gwely cul ac anwastad iddi ei hun ar waelod dyffryn dwfn.
