Caergybi
Caergybi - Trosolwg
Caergybi, ar Ynys Gybi, yw tref fwyaf Ynys Môn ac mae'n borthladd pwysig gyda chyswllt fferi i Iwerddon. Mae'r gornel hon o'r ynys yn frith o weddillion cytiau crynion, siambrau claddu a meini hirion sy'n tystio fod pobl wedi byw yma o leiaf ers y cyfnod Neolithig. Adeiladwyd caer yma gan y Rhufeiniaid yn y bedwaredd ganrif, a oedd, mae'n debygol, yn gysylltiedig â chaer fwy Segontium (ger Caernarfon). Yn y chweched ganrif sefydlodd Sant Cybi eglwys a mynachlog ar safle'r hen gaer Rufeinig. Mae'r enw Caergybi felly'n tystio i wreiddiau Rhufeinig a Christnogol cynnar y dref.
Am ganrifoedd lawer bu Caergybi'n gyswllt pwysig ag Iwerddon, ond gydag adeiladu ffordd A5 Telford, yn cynnwys y bont grog dros y Fenai, a dyfodiad rheilffordd Caer a Chaergybi yno yn 1844, fe dyfodd y dref yn gyflym. O ganlyniad i'r cynnydd yn nhraffig y môr bu'n rhaid datblygu harbwr newydd a allai gynnwys hyd at 1000 o longau. Adeiladwyd morglawdd Caergybi yr un amser i ddiogelu'r llongau yn yr 'Harbwr Newydd' hwn rhag stormydd. Hwn yw morglawdd hiraf Prydain ac mae'n 3km o hyd.
Mae goleudy Ynys Lawd, a saif ar ynys greigiog fechan o dan glogwyni uchel, nid yn unig yn tystio i bwysigrwydd hanesyddol Caergybi ym myd morwriaeth, ond hefyd i'r creigiau peryglus sydd dan wyneb y môr gerllaw. Fe'i hadeiladwyd yn wreiddiol yn 1809 ac mae'n dal i weithredu ac yn agored i ymwelwyr. Yn y bedwaredd ganrif ar bymtheg roedd nythfeydd mawr o adar môr ar y creigiau hyn a deuai llawer o dwristiaid i oleudy Ynys Lawd i fwynhau'r olygfa drawiadol o filoedd o wylanod swnllyd yn troelli drwy'r awyr.
Ysgrifau taith
Briefe eines Verstorbenen, 1828
Hermann von Pückler-Muskau (1785 – 1871)
So krank und matt ich bin, hat mir doch die Exkursion nach dem neu erbauten, 4 Meilen entfernten Leuchtthurme, ungemein viel Vergnügen gewährt. Obgleich die Oberfläche der Insel Anglesea sehr flach erscheint, so erhebt sie sich doch, am Ufer der irländischen See, in höchst malerischen, abgerissenen Felsenwänden, bedeutend hoch aus den stets brandenden Fluthen. Auf einem solchen, vom Ufer etwas entfernten, einzeln hervorragenden Felsen, steht der Leuchtthurm. Nicht nur senkrecht, sondern unter sich zurückweichend, fallen diese, über alle Beschreibung wilden Gestade, mehrere hundert Fuß tief nach dem Meere hinab, und sehen aus, als seyen sie durch Pulver gesprengt, nicht von der Natur so gebildet. Auf einem dichten Teppich von kurzem gelben Ginster und karmoisinrother Haide, gelangt man bis an den Rand des Abhangs, dann steigt man auf einer roh in den Stein gehauenen Treppe, von 4 bis 500 Stufen, bis zu einem in Stricken hängenden Stege hinab, auf dem man sich, an die Seitennetze anhaltend, über den Abgrund, der beide Felsen trennt, so zu sagen, hinüber schaukelt. Tausende von Seemöven, die hier zu brüten pflegen, umschwebten uns auf allen Seiten, unaufhörlich ihre melancholische Klage durch den Sturm rufend. Die Jungen waren erst kürzlich flügge geworden, und die Alten benutzten wahrscheinlich das ungestüme Wetter zu ihrer Einübung. Man konnte nichts Graziöseres sehen als diese Fluglektionen. Leicht erkannte man die Jüngeren an ihrer grauen Farbe und ihrem noch ungewissen Schwanken, während die Alten, fast ohne einen Flügel zu rühren, minutenlang, blos vom Sturm gehalten, wie in der Luft versteinert hingen. Die jungen Vögel ruhten auch öfters in den Felsenspalten aus, wurden aber von ihren strengen Aeltern immer schnell wieder zu neuer Arbeit genöthigt.
Der Leuchtthurm ist völlig dem bereits erwahnten in Flamboroughhead an der englischen Ostküste gleich, nur ohne rothe revolving lights. Auch hier war die Nettigkeit der Oehlkeller und die außerordentliche Reinlichkeit der spiegelblanken Lampen bewunderungswerth. Außerdem bemerkte ich eine ingenieuse Art Sturmfenster, die man ohne Mühe und Gefahr des Zerbrechens, auch beim heftigsten Winde, öffnen kann, und eine vertikale Steintreppe, gleich einer gezackten Säge, die viel Raum erspart. Beide Gegenstände lassen sich jedoch ohne Zeichnung nicht ganz anschaulich machen.
Er mor sâl ac eiddil wyf, rhoes y daith i’r goleudy newydd ei adeiladu, bedair milltir oddi yma, bleser anghyffredin i mi. Er bod Ynys Môn yn ymddangos yn wastad iawn, mae ei chreigiau clegyrog deniadol ar ei harfordir gorllewinol yn codi i gryn uchder uwch y môr. Ar un o’r creigiau hynny, allan yn y môr, y gosodwyd y goleudy ar ei ben ei hun. Nid yn unig y mae’r clogwyn annisgrifiadwy o wyllt hwn, sydd rai cannoedd o droedfeddi o uchder, yn berpendicwlar ond mae wedi ei erydu tuag at ei waelod, fel yr ymddengys yn fwy wedi’i ffrwydro â phowdr nag yn ffurf o waith natur. Gan droedio ar garped tew o fanadl bach melyn a rhostir coch, byddwch yn cyrraedd ymyl y dibyn: yna byddwch yn cerdded i lawr pedwar neu bum cant o risiau, wedi’u torri’n arw i mewn i’r graig, hyd i chi ddod at bont fach sy’n crogi ar raffau; ar draws hon, gan afael yn yr ochrau plethwaith, byddwch yn siglo, fel petai, dros yr hafn sy’n gwahanu’r graig hon oddi wrth y tir mawr. Troellai miloedd o adar y môr o’n cwmpas, gan wylo’n ddi-daw yn erbyn y storm. Newydd fagu plu oedd y rhai ifanc, a defnyddiai eu rhieni’r tywydd garw i roi ymarfer iddynt. Ni allai dim fod yn fwy hardd a diddorol na’r gwersi hedfan hynny. Gellid yn hawdd adnabod y rhai ifanc o’u lliw llwyd a’u hedfan ansicr; tra safai’r rhai hŷn yn llonydd yn yr awyr am oddeutu munud heb symud aden, fel petai’r storm yn eu cadw fry’n ddisymud. Gorffwysai’r rhai ifanc yn aml yn yr hafnau rhwng y creigiau ond ni fyddai’n hir cyn i’w rhieni di-ildio’n eu gorfodi i ymdrechu eto.
Mae’r goleudy’n union yr un fath â’r un a ddisgrifiais wrthych yn Flamborough Head, ar arfordir dwyreiniol Lloegr, ond heb y goleuadau sy’n cylchu. Roedd taclusrwydd y llestri olew a disgleirdeb rhyfeddol yr adlewyrchwyr tebyg i ddrychau yma, fel yno, yn gymeradwy iawn. Sylwais ar ryw fath o ffenestr tywydd garw gywrain, y gellir ei hagor yn y storm waethaf, heb drafferth a heb berygl iddi dorri; ac mae grisiau carreg fertigol, fel y rhai a welais, yn arbed llawer o ofod. Ond ni allaf eich cael i ddeall y naill na’r llall heb ddarlun.
Skizzen und Erzählungen aus Irland, c. 1850s
Adolf Helfferich (1813 – 1894)
Die Krone läßt in Holyhead in diesem Augenblick einen Hafen bauen, der an Großartigkeit den Hafen von Kingstown [Dún Laoghaire in Ireland] noch weit übertreffen wird. Vermittelst dreier Locomotiven werden aus den eine halbe Meile entfernten Steinbrüchen fortwährend Steinmassen in das über 50 Fuß tiefe Meer geschüttet. Die Unternehmner bedienen sich dabei galvanischer Batterien zum Anzünden der ganz colossalen Pulvermassen, durch welche die Felsen gesprengt werden. Zu einer einzigen Ladung in drei verschiedenen Minen wurden nicht weniger als 5000 Tonnen Pulver verwendet und die Explosion war so gewaltig, daß 36.000 Tonnen Steine in die Luft flogen. Viele Steine haben 20 Tonnen an Gewicht. Zur Herstellung des ganzen sind 5-6 Millionen Tonnen erforderlich, wovon bereits über eine Million am Meeresgrunde liegt. Von 12 bis 1500 Arbeitern werden täglich 4000 Tonnen beschafft. Die Basis des Dammes ist 600 Fuß breit; der Pier soll eine Länge von 2000 Fuß bekommen.
Mae’r Goron ar hyn o bryd yn adeiladu harbwr yng Nghaergybi a fydd yn llawer mwy gwych na’r harbwr yn Kingstown [Dún Laoghaire yn Iwerddon]. Gyda chymorth tri locomotif, mae llwythi o gerrig o chwareli hanner milltir i ffwrdd yn cael eu gollwng yn barhaus i’r môr, sy’n fwy na 50 troedfedd o ddyfnder. I’r diben hwnnw, mae’r contractwyr yn defnyddio batris galfanig i danio’r symiau anferthol o bowdr du sydd eu hangen i ffrwydro’r graig. Ar gyfer ond un ffrwydrad ar draws tri mwynglawdd gwahanol, defnyddiwyd 5,000 o dunelli o bowdr ac roedd y ffrwydrad mor anferth fel y chwythwyd 36,000 tunnell o garreg yn rhydd. Mae llawer o’r clogfeini hyn yn pwyso ugain tunnell. Bydd angen pump i chwe miliwn tunnell ar gyfer y gwaith cyfan, gyda thros hanner miliwn o dunelli’n gorwedd ar waelod y môr yn barod. Mae rhwng deuddeg a phymtheg cant o weithwyr yn cynhyrchu 4,000 o dunelli bob dydd. Mae gwaelod yr argae’n mesur 600 troedfedd a bwriedir i’r pier fod yn 2,000 o droedfeddi o hyd.
"Pays de Galles", 1846
Pierre Trabaud ( – )
Holyhead est tout à la fois un rocher et une île; c’est plus qu’un rocher, moins qu’une île. On l’aperçoit de fort loin, à cause de sa couleur blanche qui se détache sur les teintes variées du ciel et de la mer d’Irlande. Gracieux point blanc à l’horizon, il a été invoqué des milliers de fois, et a donné aux uns, à ceux qui l’approchent de l’espoir et du regret aux autres, à ceux qui le quittent. Le port y est sûr, garanti du nord et de l’ouest, de sorte qu’en venant de Dublin, vent arrière ou sur le flanc, on prend l’entrée au large et l’on arrive par le golfe situé entre l’île d’Holyhead et celle d’Anglesea. Il paraît que la position d’Holyhead est jugée bonne par la marine du commerce et la marine de l’état qui y trouve un point de défense à l’occident de la Grande-Bretagne. Le port, quand nous y entrâmes, avait une animation, une gaîté qui me charmait. Ah! Si nos petits ports avaient cet aspect remuant, cette tournure apprêtée, cet apparat maritime, ces chantiers, ce peuple de marins toujours en activité de services! Il est impossible de ne pas songer à la belle France, quand on est français et qu’on voudrait donner à sa patrie tout ce qui lui manque, tout ce que possèdent les autres nations et les nations voisines et puissantes avant toutes les autres. Tout ici respire le succès. Il faut voir avec quelle habilité tous les îlots de cette pointe où nous venons d’aborder, sont liées entr’eux par des môles, des murailles et des ponts suspendus au besoin, puis tous ces ouvrages de castors patients et opiniâtres, éclairés le soir par des phares resplendissants qui indiquent aux nautonniers l’approche de cette côte ardue, souvent inhospitalière.
Mae Caergybi’n graig ac yn ynys: mae’n fwy na chraig ond yn llai nag ynys. Gellir ei gweld o bell oherwydd y lliw gwyn sy’n amlwg yn erbyn arlliwiau amrywiol yr awyr a Môr Iwerddon. Y pwynt gwyn hardd ar y gorwel, y soniwyd amdano filoedd o weithiau, gan ennyn gobaith yn y rhai a ddeuai’n agosach a thristwch yn y rhai a oedd yn gadael. Mae’r porthladd yn ddiogel, wedi’i amddiffyn tua’r gogledd a’r gorllewin, fel, pan fyddwch yn agosáu o Ddulyn, boed y gwynt wrth eich cefn neu o’r ochr, y byddwch yn mynd drwy’r fynedfa o’r môr mawr ac yn cyrraedd drwy’r geneufor rhwng ynysoedd Cybi a Môn. Ymddengys fod y llynges fasnachol a llynges y wladwriaeth yn ystyried bod safle Caergybi yn dda, a gwelant y porthladd fel amddiffynfa ar arfordir gorllewinol Prydain Fawr. Pan ddaethom i mewn i’r harbwr, teimlem fod y bywiogrwydd a’r hwyl yn hyfryd. O na fyddai ein porthladdoedd bach ninnau yn meddu ar y fath awyrgylch prysur, y fath weithgaredd, y fath rwysg, y fath adeiladwaith, y fath weithwyr morwrol bob amser yn brysur wrth eu gwaith! Mae’n amhosibl peidio meddwl am Ffrainc annwyl, pan ydych yn Ffrancwr a’ch bod am roi i’ch mamwlad y cyfan nad oes ganddi, y cyfan sy’n eiddo i genhedloedd eraill, ac yn arbennig cenhedloedd cyfagos pwerus. Mae popeth yma’n sawru o lwyddiant. Rhaid i chi weld sut y cysylltwyd yr holl ynysoedd bach yn y penrhyn hwn rydym newydd ei gyrraedd â morgloddiau, muriau a phontydd crog yn ôl yr angen, ac yna holl waith y gweithwyr sydd fel afancod yn brysur wrth eu tasgau ag amynedd a dyfalbarhad. Ac mae’r cyfan wedi’i oleuo yn y nos gan oleudai disglair sy’n arwyddo i’r rhai sydd wrth lyw’r llongau y ffordd i agosáu at yr arfordir garw hwn, sy’n aml yn beryglus.
Itinéraire et souvenirs d’Angleterre et d’Ecosse, 1814-1826, 1826
Basile-Joseph Ducos (1767 – 1836)
Holyhead est situé au nord d’une petite île qui communique par un pont, avec la côte occidentale de celle d’Anglesey. C’est là que l’on s’embarque communément pour Dublin. La distance est de vingt lieues que l’on fait en huit heures. Chaque jour il part un paquebot pour cette destination. La fréquentation de ce port y a attiré quelque commerce. En venant de la ville, on y entre par une espèce de porte triomphale. La jetée qui le ferme est revêtue en maçonnerie. A l’extrémité s’élève un fanal. Des grues, des hangars garnissent ses quais spacieux. Tous ces ouvrages sont récens. La côte est semée d’écueils. D’énormes masses de rochers arrachés du rivage, y forment des cavernes où les vagues s’engouffrent avec un bruit horrible. Les oiseaux de mer se plaisent parmi ces remous, au sein des brisans. Ils se jouent dans les flots d’écume qui s’envolent comme des nuages; ou, perchés sur des pics inabordables, ils bravent la lame qui les baigne à chaque instant et se retire aussitôt. Près de nous de pauvres Irlandais regardaient ce spectacle attrayant.
Saif Caergybi yng Ngogledd ynys fach a gysylltir â phont ag arfordir gorllewinol Môn. Dyma’r fan arferol i gychwyn hwylio am Ddulyn. Ugain o filltiroedd Ffrengig yw’r pellter ac fe gymer wyth awr i deithio hynny. Mae pacedlong yn gadael yn feunyddiol ar gyfer Dulyn. Mae’r porthladd prysur hwn wedi denu cryn fasnach. Wrth gyrraedd o’r dref byddwch yn dod i mewn i’r porthladd drwy ryw fath o borth gorchest. Mae’r lanfa sy’n cau’r harbwr wedi’i gorchuddio â gwaith carreg. Saif goleufa yn y pen draw. Mae craeniau a storfeydd yn llenwi’r ceiau eang. Gwaith diweddar yw’r holl waith hwn. Mae’r arfordir yn frith o greigresi. Mae pentyrrau anferth o greigiau sydd wedi eu rhwygo oddi wrth yr arfordir yn ffurfio ogofau lle mae’r tonnau’n rhuo â sŵn dychrynllyd. Mae’r adar môr yn mwynhau bod ymhlith y trobyllau hyn, yng nghanol y tonnau mawrion. Maent yn chwarae yn yr ewyn sy’n hedfan fel cymylau, neu, gan sefyll ar frig creigiau anghyraeddadwy, maent yn chwarae mig a’r don sydd nawr yn eu trochi ac yna’n tynnu’n ôl. Gerllaw i ni roedd rhai o bobl dlawd o Iwerddon yn gwylio’r sioe ddeniadol hon.
