Tref gymharol newydd yw Aberdaugleddau, wedi ei henwi ar ôl yr afon sy'n llifo drwyddi. Cysylltir yr harbwr naturiol, a ddefnyddiwyd ers dechrau'r oesoedd canol, yn arbennig â glaniad Harri Tudur yn 1485 ac oddi yno y cychwynnodd Oliver Cromwell pan oresgynnodd Iwerddon yn 1649. Fodd bynnag, mor ddiweddar â 1790 y sefydlwyd tref a harbwr pwrpasol Aberdaugleddau gan William Hamilton, a anogodd deuluoedd o bysgotwyr morfilod o Nantucket i ddatblygu llynges yno. Yn 1796 datblygwyd iard longau filwrol yno i'r Llynges Frenhinol ond, ar ôl i honno symud i Ddoc Penfro yn 1814, fe'i cymerwyd drosodd gan fasnachwyr a ailddatblygodd y safle'n iard longau fasnachol.
Er gwaethaf cysylltiad hanesyddol y dref â theuluoedd Cymreig uchelwrol Penfro a Thudur, saif yn yr ardal y cyfeirir ati'n arferol fel 'Lloegr Fach tu hwnt i Gymru'. Yn dilyn y Goncwest Normanaidd, anogwyd nifer fawr o Fflemingiaid i ymgartrefu yno a disodli'r boblogaeth Gymreig. Byth ers hynny, mae'r cymunedau Cymraeg a Saesneg eu hiaith wedi aros yn amlwg ar wahân yn ddiwylliannol ac ieithyddol.
Oherwydd ei sefydlu'n gymharol ddiweddar a'i chysylltiadau cryf â morwriaeth fasnachol, nid oedd tref Aberdaugleddau yn cael ei hystyried yn draddodiadol yn gyrchfan bictiwrésg ymysg twristiaid y bedwaredd ganrif ar bymtheg. Fodd bynnag, roedd safle'r dref ar arfordir hardd Sir Benfro, nodweddion naturiol yr hafan a rhwyddineb teithio oddi yno i'r wlad gyfagos, yn cael eu canmol yn gyson gan y rhai a laniai yno. Yn 1894 disgrifiodd Eugenie Rosenberger sut y cafodd Aberdaugleddau hwb economaidd bychan yn dilyn un storm arbennig o ddinistriol. Gwariodd llawer o longwyr eu harian yn helaeth yn y tafarnau oherwydd bu'n rhaid i'w llongau gael eu trwsio'n sylweddol ac, o ganlyniad, bu'n rhaid iddynt hwythau aros ar y lan yn llawer hwy nag roeddent wedi'i fwriadu'n wreiddiol.
Als ich den folgenden Morgen wieder aufs Verdeck kam, sah ich die südwestliche Küste von Wallis auf ein paar Meilen vor mir; eine liebliche Aussicht, obschon dieser Theil von Wallis, der nur aus mäßigen Hügeln besteht, bey weitem nicht den angenehmen Anblick gewährt, den die hohen Berge von Nordwallis geben.
Die Einfahrt in den Hafen von Milford hat etwas Großes, das Ehrfurcht einflößt. Ein halb nakter und halb mit Grün bewachsener Fels, steht mitten in dem Eingange des Hafens, so daß auf den beyden Seiten eine Einfahrt ist. Sobald man diesen Felsen im Rücken hat, sieht man den größten Theil dieses ungeheuren Wasserbehältnisses mit allen seinen Bayen, Rheden und Buchten. Dieser herrliche Hafen hat über dreyßig Meilen im Umfange, und könnte, wie man sagt, tausend Schiffe halten und einem jeden hinlänglichen Platz lassen, sich umher zu bewegen. Es ist der größte in Europa, sichert gegen alle Winde, und ist doch blos von der Natur gemacht, folglich kein Hafen für Kriegsschiffe, obschon die ganze englische Flotte auf das bequemste darin liegen könnte. ...
Ich hatte mir einen ganz falschen Begriff von Milfordhaven gemacht; denn ich stellte mir ihn gerade vor, wie einen andern, und erwartete eine Stadt umher. Da aber sein Umfang so groß ist, so läßt es sich leicht denken, daß man an einer Menge Orte ans Land setzen kann, um so mehr, da die Berge oder Hügel umher weder sehr hoch noch steil sind. Unser Hauptmann setzte uns in seinem Boote zu Huberstone aus, welches der gewöhnliche Ort is, wo auch das Paketboot landet. Wir hatten keinen Wind, segelten blos mit der Fluth, und brachten zwey Stunden im Hafen zu, ehe wir heraufkamen.
Das Ganze umher war von der Vormittagssonne beleuchtet, und bietet eine angenehme Aussicht dar. Ich hatte mich vollkommen von der Seekrankheit erholt, die, wie ich nunmehr völlig überzeugt bin, von keiner andern Ursache herkommt, als von der Bewegung des Schiffes; alles andre ist Einbildung. Und so brachte ich die ganze Zeit auf dem Verdecke zu, und beobachtete mit Entzücken alle die verschiedenen Formen, die die Berge umher und die Felsen im Meere durch die verschiedenen Wendungen des Schiffs dem Auge darstellen. Kurz ich habe noch nie eine so angenehme Schiffahrt und so vielen Genuß dabey gehabt. Daß ich hiebey die Geschichte nicht vergaß, können Sie sich vorstellen. Da sahe ich den Grafen von Richmond, wie er mit seiner kleinen Flotte aus Frankreich kommt, zu Milford landet, dann seine Armee in Wallis und Westengland sammelt und den fürchterlichen Richard schlägt.
Wrth i mi ddychwelyd i’r dec blaen fore drannoeth, gwelais arfordir De-orllewin Cymru ychydig filltiroedd o’m blaen. Roedd yn olygfa braf, er nad yw’r rhan hon o Gymru, sydd yn wlad o fryniau cymhedrol eu huchder yn unig, yn cynnig golygfa mor foddhaus o bell ffordd ag a geir o fynyddoedd uchel Gogledd Cymru.
Mae rhywbeth rhagorol a thrawiadol ynglŷn â’r fynedfa i harbwr Aberdaugleddau. Saif craig, sy’n hanner noeth a hanner wedi’i gorchuddio â gwyrddni, ar ganol y fynedfa, gan greu porth ar y ddwy ochr. Cyn gynted ag y byddir wedi hwylio heibio’r graig honno, gellir gweld y rhan fwyaf o’r basn dŵr anferth hwn gyda’i holl faeau, angorfeydd a chilfachau. Mae’r harbwr godidog hwn dros ddeng milltir ar hugain o’i gwmpas a gallai, fe ddywedant, ddal mil o longau a gadael wedyn ddigon o le iddynt hwylio’n ddirwystr. Dyma’r porthladd mwyaf yn Ewrop, wedi’i gysgodi rhag pob gwynt, ond wedi’i greu’n gyfan gwbl gan natur, felly nid yw’n harbwr ar gyfer llongau rhyfel, er y gallai llynges Lloegr yn gyfan angori yma’n rhwydd. ...
Roeddwn wedi magu syniad cwbl anghywir ynghylch Aberdaugleddau, gan ddychmygu na fyddai ond yn borthladd fel unrhyw un arall, ac felly disgwyliais y byddai tref yn union gerllaw iddo. Gan ei fod ar raddfa mor fawr, fodd bynnag, gellid tybio y byddai’n hawdd glanio mewn llawer o fannau, yn enwedig gan nad yw’r creigiau a’r bryniau o gwmpas yn uchel nac yn serth. Gadawodd ein capten ni yn rhydd yn ei gwch yn agos at Hubberston, y man glanio arferol ar gyfer y bacedlong, Nid oedd gennym unrhyw wynt a hwyliasom yn llwyr ddibynnol ar y llanw gan dreulio dwy awr yn yr harbwr cyn glanio.
Goleuai haul y bore’r holl ardal gan greu golygfa hardd. Roeddwn wedi gwella’n llwyr o’m salwch môr nad oes iddo, rwyf yn sicr, unrhyw achos arall ond symudiad y llong; dychymyg yw awgrymu unrhyw beth arall. Ac felly treuliais yr holl amser ar y dec ac roeddwn wrth fy modd yn syllu ar y gwahanol ddarnau o dir a chreigiau yn y môr a ymddangosai gydag amrywiol droadau’r llong. Yn fyr, ni chefais erioed fordaith mor braf nag un y bu i mi ei mwynhau gymaint. Gallwch ddychmygu nad oeddwn yn anghofio hanes drwy gydol hyn i gyd. Gallwn ddychmygu Iarll Richmond yn cyrraedd Aberdaugleddau gyda llynges fechan o Ffrainc ac yna’n adeiladu ei fyddin yng Nghymru a Gorllewin Lloegr cyn gorchfygu Rhisiart ddieflig.
Inzwischen habe ich die Ehre, Euch Milfordhaven vorzustellen, denn gestern war Montag und gleich nach dem Frühstück kam das Boot, ich – oder vielmehr der Hund und ich, wurden [von unserem Schiff Regulus] hinuntergelassen; Mohrchen an einem Tau, ich auf einem Brett sitzend und mich festhaltend. Ich sagte schon, daß Milford ein gut geschützter Hafen ist zwischen niedrigen braunroten Felsen; als ich an Land kam, war ich wie in einem englischen Kinderbuch; die Häuser klimperklein; in den Fenstern weißgefalbelte Vorhänge, auf den Tischen zwischen Muscheln, künstlichen Blumen und Raritäten die Bibel mit dem Goldschnitt gegen das Fenster; vor einer Haustür eine alte Frau mit einem großen weißen Hut, die reine Mother Hubbard; die Läden alle ganz klein. Wir kauften wollene Strümpfe und Taschentücher in einem Laden von der gesprächigsten, dicksten alten Dame, der man anmerkte, daß sie gewohnt war, ihr Späßchen mit Seeleuten zu machen und ihnen im „schäkernden Stil“ allerhand aufzuschwatzen. Erst besorgten wir das Geschäftliche beim Broker und beim Konsul, der in einer wahren Höhle haust, und gingen dann über die Felder, an einer Hecke entlang bis der Weg vor einem behaglichen kleinen Landhaus endigte; freuten uns, wieder einen Hahn krähen und Kühe brüllen zu hören, Heu zu riechen und des Lebens überhaupt. Zurückgekehrt, gingen wir zu Herrn Kelway, der alles zu sein scheint, was von Kelway & Sons hier ist, seine Mutter bat uns in ihr kleines Eßzimmer, wo das Feuer im Kamin brannte. Die alte Dame war sehr freundlich, trug eine Witwenhaube, ein schwarzes Kleid und eine große weiße Schürze; an den Wänden hingen Seebilder und Raritäten, da zwei Söhne zur See fahren.
Im Hafen liegen viele Schiffe, aber meist kleine, unter denen der „Regulus“ wie ein „Undeert“ aussieht. Alles ist noch voll von der „Spree“ (spr. Spri), die wegen Havarie hier eingelaufen ist und gedockt hat, – das scheint Milfords große Zeit gewesen zu sein. „All the public-houses went up“ (Alle Gasthäuser nahmen einen Aufschwung), die Frau des Kapitäns hatte sogar hier ein Kleid gekauft und machen lassen. Wohin wir kamen und wen wir auch sprachen, immer hörten wir gleich von der Spri.
Yn y cyfamser, fy anrhydedd yw eich cyflwyno i Aberdaugleddau, oherwydd ddoe, fore Llun, cyrhaeddodd y cwch yn syth ar ôl brecwast a chefais innau, neu’n hytrach, y finnau a’r ci, ein gollwng i lawr [o’n llong, y Regulus], Mohrchen ar raff a minnau’n eistedd ar astell ac yn dal fy ngafael yn dyn. Soniais o’r blaen fod Aberdaugleddau’n harbwr diogel iawn rhwng creigiau isel, browngoch. Wrth i mi lanio, roedd yn teimlo fel pe byddwn yn cerdded i mewn i lyfr plant Saesneg, gyda thai bach del â llenni gwyn wedi’u plethu yn eu ffenestri; ar y byrddau, Beiblau ag ymylon wedi’u heuro yn cael eu harddangos rhwng cregyn môr, blodau ffug a phethau prin; fel Mother Hubbard, mae hen wraig gyda het fawr wen yn eistedd ar ei stepen drws; mae’r holl siopau’n fychan bach. Prynasom hosanau gwlân a hancesi yn siop boneddiges siaradus iawn a chrwn a oedd yn amlwg wedi arfer â chael hwyl gyda’r morwyr ac a fyddai, yn ei ffordd fflyrtaidd, yn eu perswadio i brynu pob mathau o bethau. Yn gyntaf, ymdriniasom â busnes gyda’r brocer a’r conswl, sy’n byw mewn ogof go iawn, cyn i ni fynd i’r caeau, gan gerdded wrth ochr gwrych nes i’r llwybr ddod i ben wrth ymyl ffermdy bach cysurus. Roeddem wrth ein boddau cael clywed unwaith eto glochdar ceiliog a brefu gwartheg ac arogli’r gwellt a dim ond mwynhau bywyd. Pan ddaethom yn ôl, galwasom ar Mr Kelway, yr ymddengys mai yntau yw unig gynrychiolydd Kelway a’i Feibion yn y lle hwn. Fe’n gwahoddwyd gan ei fam i’w lolfa fach lle roedd y tan ynghyn. Roedd yr hen wraig yn hynod groesawgar; gwisgai gap gwraig weddw, gwisg ddu a barclod mawr gwyn. Ar y muriau roedd lluniau gyda golygfeydd morol ynghyd â rhai pethau prin, gan fod dau o’i meibion yn forwyr.
Mae llawer o longau, rhai bach gan fwyaf, wrth angor yn yr harbwr, gyda’r Regulus yn eu plith yn ymddangos fel ‘Lefiathan’. Y ‘Spree’ – llong a ddaeth yma a glanio yn dilyn damwain – yw popeth yma o hyd. Ymddengys mai dyna awr fawr Aberdaugleddau. ‘Aeth yr holl dafarnau i fyny’ a bu i wraig y capten hyd yn oed archebu gwisg iddi ei hun yma. Lle bynnag yr aethom a chyda pwy bynnag y buom yn siarad, byddai pawb yn sôn wrthym yn syth am y Spree.
Mais j’étais en route pour l’Irlande, et je me rendis à Milford Haven, qui est bien le plus vilain trou, dans lequel voyageur pressé, puisse manger jusqu’à son dernier sou, en attendant le bon vent. Trois ou quatre fois, nous mîmes à la voile et aussi souvent nous fûmes obligés par les vagues de rentrer dans le port, à la quatrième enfin, nous nous arrêtames à Deal, petit village à l’entrée de la baye où nous restâmes huit jours.
Dans le cours ordinaire de choses, oh! comme j’aurais juré et me serais impatienté, en dépit de la belle et large baye et du pays singulier; mais le hazard avait fait prendre place dans le même paquet, à une famille aimable d’Ecosse et à un Irlandais qui avait servi longtemps en France, et je sus si bien prendre mon parti, que je craignais, plutôt que je ne désirais le bon vent. Nous passâmes enfin, et même assez rapidement, car nous joignîmes l’autre côté, dans moins de vingt quatre heures.
Les commis de la douane se sont arrogés un tribut des deux côtés de l’eau sur les passagers et leur demandent un petit écu par tête, pour la permission d’embarquer où de débarquer leurs effets: Un d’eux ayant refusé de la payer, eut son petit sac boulversé d’une manière cruelle. Le prix du passage est exorbitant, une guinée et demie dans la cabine, et le Paquet-Boat, est loin d’être des plus commodes et des plus propres: j’avais pris cette route par économie, et les frais revinrent à plus du double que par Holyhead.
Ond roeddwn ar fy ffordd i Iwerddon, ac euthum i Aberdaugleddau, y mae’n rhai ei fod y twll gwaethaf y gall teithiwr diamynedd wario eu holl arian ynddo, tra bydd yn disgwyl am wynt teg. Hwyliasom dair neu bedair gwaith dim ond i’r tonnau ein gorfodi i ddychwelyd i’r porthladd; ar y bedwaredd ymgais, glaniasom yn Deal, pentref bach wrth y fynedfa i’r bae, lle treuliasom wyth niwrnod.
O dan amgylchiadau arferol, o, faint y byddwn wedi diawlio’n ddiamynedd, er gwaethaf y bae prydferth, eang a’r wlad ddiddorol; ond roedd siawns wedi fy ngosod yn yr un bacedlong â theulu clên o’r Alban a Gwyddel a fu’n gweithio am amser maith yn Ffrainc, ac roeddwn yn dod ymlaen gystal â hwy fel yr oeddwn yn gwaredu rhag gwynt reg yn hytrach nag yn ei ddymuno. O’r diwedd, fe groesasom y môr, a hynny’n eithaf cyflym, gan i ni gyrraedd yr ochr draw mewn llai na phedair awr ar hugain.
Mae gwŷr y doll wedi bod mor hy â chodi tâl ar deithwyr, ar y ddwy ochr i’r dŵr, gan ofyn am goron y pen am ganiatâd i lwytho neu ddadlwytho eu bagiau. Pan wrthododd un teithiwr â thalu, cafodd ei fag ei gam-drin mewn modd creulon. Mae cost croesi’n afresymol, sef gini a hanner mewn caban, ac mae’r bacedlong ymhell o fod yn gyffyrddus na glân: roeddwn wedi dewis y ffordd hon er mwyn arbed arian, ond roedd y costau yn y diwedd yn fwy na dwywaith yr hyn a fyddent drwy Gaergybi.
C’est à Milford-Haven que, dans la tragédie si romanesque du Cymbeline de Shakespeare, Posthumus, trompé par le perfide Iachimo, donne rendez-vous à Imogène pour la faire périr. Il avait plu dans l’après-midi; mais j’arrivai sur le bord de la mer aux approches de minuit, par un ciel tout parsemé d’étoiles, et la lune éclairait si magnifiquement la baie, qu’il était impossible de ne pas lui appliquer l’exclamation d’Imogène:
Dis-moi comment la Galle est si heureuse
D’avoir pareille baie!
La mer, qui était calme mais scintillante, semblait elle-même mêler ses feux phosphoriques aux lumières du firmament : on eût dit de deux vastes miroirs se reflétant l’un l’autre. Les ténèbres existaient bien autour de cette espèce de lac formé par la baie, mais plutôt comme les ombres transparentes du crépuscule accusant encore les formes des montagnes et les inégalités du rivage, que comme des ténèbres nocturnes. Je n’ai jamais nié, enfant partial du Midi, la beauté spéciale des nuits du Nord, et le spectacle grandiose de l’Océan; cependant, pour rendre justice à cette scène magique de la mer de Milford-Haven, que je renonce à décrire, je ne saurais mieux faire que de la comparer aux plus beaux effets de lune que j’aie vus sous le ciel d’Alger, ou sous ce ciel d’Italie, qui inspira à Byron son apostrophe aux étoiles: « Vous êtes la poésie du firmament ».
Yn nhrasiedi ramantus Shakespeare, Cymbeline, yn Aberdaugleddau y mae Posthumus, ar ôl ei dwyllo gan Iachimo fradwrus, yn trefnu anfon Imogen i’w hangau. Roedd wedi bod yn bwrw glaw yn ystod y prynhawn, ond cyrhaeddais innau lan y môr oddeutu hanner nos, o dan wybren yn frith o sêr, ac roedd y lloer yn rhoi’r fath olau i’r bae fel ei bod yn amhosibl peidio â chymhwyso ebychiad Imogen i’r olygfa:
Dywed wrthyf sut y gwnaed Cymru mor ffortunus
Ag i etifeddu’r fath hafan!
Ymddangosai’r môr, a oedd yn dawel ond yn ddisglair, ei fod yn cyfuno ei danau ffosfforeddol ac adlewyrchol â goleuadau’r wybren, gan roi’r argraff bod dau ddrych anferth yn adlewyrchu ei gilydd. Er bod y tywyllwch yn wir yn amgylchynu’r llyn hwn a ffurfiwyd gan y bae, roedd yn hytrach yn debycach i gysgod tryloyw’r gwyll, sydd yn parhau i amlygu ffurf y mynyddoedd ac anwastadrwydd y glannau, yn hytrach na thywyllwch y nos. Er fy mod yn rhannol yn un o blant y De, ni wadais erioed brydferthwch arbennig nosweithiau’r Gogledd na golygfa wych y cefnfor. Fodd bynnag, er mwyn cyfleu’n gywir y morlun hudol hwn yn Aberdaugleddau, na fentraf ei ddisgrifio, ni allwn wneud yn well na’i gymharu ag effeithiau prydferthaf y lloer a welais o dan wybren Algiers, neu’r Eidal, a ysbrydolodd Byron i gyfarch y sêr: ‘Chwi yw barddoniaeth y nef‘.