Mae gwreiddiau Betws-y-Coed yn mynd yn ôl i'r chweched ganrif pan sefydlwyd mynachlog fechan yno, a than i fwyngloddio plwm ddechrau yn y bedwaredd ganrif ar bymtheg, arhosodd yn bentref bychan gydag economi amaethyddol. Yn Nhŷ Mawr Wybrnant, gerllaw Betws-y-Coed, y ganed William Morgan, y cyntaf i gyfieithu'r Beibl cyfan i'r Gymraeg yn y 1580au. Yn 1815, fel rhan o broject ffordd Llundain i Gaergybi, adeiladodd Thomas Telford Bont Waterloo o haearn bwrw dros afon Llugwy ym mhen deheuol y pentref. Adeiladwyd y bont o un bwa o asennau haearn bwrw, ac ar y sbandrelau allanol ar bob ochr ceir y geiriau ‘THIS ARCH WAS CONSTRCUTED IN THE SAME YEAR THE BATTLE OF WATERLOO WAS FOUGHT’, ynghyd â symbolau cenedlaethol Cymru, Lloegr, Iwerddon a'r Alban.
O ganlyniad i'r ffordd newydd hon daeth y pentref yn ganolfan bwysig i'r goets fawr a datblygodd twristiaeth yn gyflym yno. Cyrhaeddodd y rheilffordd o Landudno yno yn 1868, a arweiniodd at ddatblygiad pellach ym maint y dref.
Drwy gydol y bedwaredd ganrif ar bymtheg, denodd y pentref nifer fawr o arlunwyr tirlun o fri rhyngwladol. Yn 1844, John Cox oedd yr arlunydd tirlun cyntaf o Brydain i aros yng Ngwesty'r Royal Oak. Yn ystod un o'i ymweliadau niferus diweddarach fe wnaeth hyd yn oed baentio arwyddfwrdd y gwesty. Mae'n cael ei arddangos o hyd, er ei fod dan do bellach i'w warchod. Bu'r arlunydd o Norwy, Hans Frederik Gude, yn byw yno gyda'i deulu am ychydig flynyddoedd yn ystod y 1860au a dychwelodd Onorato Carlandi o'r Eidal dro ar ôl tro am ddeng mlynedd ar hugain yn dilyn ei ymweliad cyntaf yn 1880.
Mae pensaerniaeth y pentref wedi cadw llawer o'i chymeriad Fictoraidd. Heddiw, daw prif incwm Betws-y-Coed oddi wrth dwristiaeth awyr agored ar sail y coedwigoedd niferus, yr afonydd a'r rhaeadrau sy'n britho'r tirwedd.
Als ein Dämmerbild voll Frische und Waldkühle trat uns bald das Dörflein Betwys y Coed, das Brückendorf, entgegen. Es heißt so wegen einer Brücke, der s. g. Pont y Pair oder Kesselbrücke, die hier über den [Llygwy] führt. Der Brückenbogen von Pont y Pair, mit wildem Gewächs ganz behangen, umspannte mir eins der lieblichsten Bilder, die ich jemals gesehn. Über den Felsen, rings um mich, donnerten die Waßer; in einem Moosfelsen gelagert, und vom Waßer umstrudelt, sah ich drei jugendliche Frauengestalten, die Nixen dieses Stromes! Im Waßerspiegel glänzte das Gold der Abendröthe. Am Ufer durch Tannenstämme, die bis oben hinauf röthlich beleuchtet waren, glühte ein Feuer und überstrahlte das dämmergrüne Gebüsch. Eine reizende Waliserin saß auf der Gartenmauer hinter den Bäumen; Kinder in weißen Gewändern umspielten sie. Und zur andern Seite, aus einer Schmiede stieg blauer Dampf empor, glühende Funken flogen und knisterten darin und fielen zuletzt wie ein Goldregen über das dunkle Waßer nieder. Und alles Das auf einem grünen Waldhintergrunde und in duftiger Dämmrung. Es gieng mir wie ein glänzender Traum vorüber.
Megis llun tywyll yn llawn o irder a chlaearder y goedwig, fe’n croesawyd yn fuan gan Fetws-y-coed, pentref y pontydd. Fe’i gelwir felly ar ôl pont, Pont-y-pair [eglurir yr enw], uwchlaw’r afon [Llugwy] yn y lle hwn. Roedd bwâu Pont-y-pair, a oedd wedi’u gorchuddio’n llwyr gan dyfiant gwyrdd gwyllt, yn ffrâm i un o’r darluniau prydferthaf a welais erioed. Taranai’r dŵr dros y creigiau ac o’m hamgylch; ar glogfaen mwsoglyd wedi’i amgylchynu gan y dŵr pefriog, gwelais ffurfiau ifanc tair merch, ysbrydion y nant hon! Disgleiriai’r machlud euraid yn nrych y dŵr. Llewyrchai tân ar hyd glan yr afon, gan dorri drwy frigau gloyw’r pinwydd cochaidd a chan dynnu sylw oddi wrth y prysgwydd gwyrdd tywyll. Eisteddai gwraig hardd o Gymraes ar wal gardd y tu ôl i’r coed, gyda phlant mewn dillad gwynion yn chwarae o’i chwmpas. Ar y lan arall, codai mwg glas o efail, a hedfanai gwreichion gloyw gan glindarddach a disgyn yn y diwedd fel cawod aur dros y dŵr tywyll. Hyn oll a welais ar gefndir o goedwig werdd a chyfnos persawrus. Aeth y cyfan heibio i mi megis breuddwyd ddisglair.
Die Axe dieser [Waterloo] Brücke liegt rechtwinklicht über dem Stromstrich des Flusses, der hier besonders hohe Ufer hat. ...
Die beiden äussern Rippen sind besonders verziert und tragen in ihren 20 Zoll hohen Bogenkränzen ... eine künstlich durchbrochene Arbeit, welche in einer Zusammensetzung von Buchstaben besteht, deren englischer Text im Deutschen ungefähr also lautet: „diese Brücke wurde im demselben Jahre gegründet, als die Schlacht von Waterloo geschlagen ward.“
In den vier Gewölbswinkeln der zwei Stirnrippen finden wir in vollendeter Gussarbeit eine Rose, als Emblem von England, eine Distel, als solches von Schottland, das drelättrige Kleeblatt als Sinnbild von Irland und endlich den Lauchstengel, als jenes von Wallis, wobei die beiden letzern Bilder in der flussaufwärtsstehenden und die beiden erstern in der flussabwärtsstehenden Stirnrippe angebracht sind. Auch dieser Bau ist von dem Ingeneur Telford projectirt und ausgeführt worden. Im Jahr 1816 wurde er dem Publikum geöffnet. Ihre Breite misst 32 Fuss, sie hat erhöhte Fusswege und ein geschmackvoll verziertes Geländer.
Mae llinell ganol y bont [Pont Waterloo] yn syth uwchlaw llif dŵr yr afon sydd â glannau arbennig o uchel yn y fan hon. ...
Mae’r ddwy asen allanol wedi’u haddurno mewn modd arbennig: mae’r hytrawstiau bwaog 20 modfedd o daldra â rhwyllwaith celfydd sy’n ffurfio cadwyn o lythyrau sy’n darllen, ‘This arch was constructed in the same year the battle of Waterloo was fought.’
Yn y pedwar sbandrel gwelir gwaith haearn bwrw o’r mwyaf crefftus ar ffurf rhosyn, arwyddlun Lloegr, ysgallen, arwyddlun yr Alban, meillionen, arwyddlun Iwerddon ac yn olaf, cenhinen, arwyddlun Cymru. Mae’r ddau olaf yn wynebu i fyny’r afon ac mae’r ddau gyntaf ar y sbandrelau sy’n wynebu i lawr yr afon. Cynlluniwyd a gwnaed y gwaith hwn, hefyd, gan y peiriannydd Telford. Agorwyd y bont i’r cyhoedd yn y flwyddyn 1816. Lled y bont yw 32 troedfedd; mae palmant uwch na’r ffordd ar y ddwy ochr ynghyd â rheilliau canllaw sydd wedi’u haddurno’n chwaethus.
Der Eintritt von Bettws-y-Coed wird auf malerische Weise durch eine Gruppe gothischer Häuser neben einer aus dem fünfzehnten Jahrhundert herrührenden Brücke, Pont-y-Pair, bezeichnet. Letztere, aus vier unregelmäßigen mit Epheu überwachsenen Bogen bestehend, unter denen ein munterer Wasserfall durchhüpft, ist das Werk des eingeborenen Maurers Howel. Weiter unten fließt der Llugwy ruhig, bis er sich eine halbe Meile weiter in den Conway ergießt. Dieser Ort ist ein Lieblingsaufenthalt englischer Landschaftsmaler, deren weiße Schirme man thalauf und thalab an verschiedenen Orten wahrnimmt. In den verschiedenen Thälern, die sich hier vereinigen, findet man die verschiedenartigsten Vorwürfe, idyllischer, pastoraler und romantischer Landschaft. Felsen aller möglichen Arten und Formen sind entweder nackt und in großen Formen zu finden, oder theilweise von reicher Vegetation bedeckt; knorrige, kräftige stolze Eichen, graziöse Buchen, düstere Kiefern und schlanke Tannen sind einzeln, in Gruppen oder Gehölzen über Thäler und Hänge verstreut und beide Flüsse enthalten eine große Anzahl von Stromschnellen und Fällen.
Mae’r ffordd i mewn i Fetws-y-coed yn nodedig oherwydd yr olygfa ddeniadol o grŵp o dai gerllaw pont o’r bymthegfed ganrif, Pont-y-pair. Gwaith saer maen lleol o’r enw Howel yw’r bont, sydd â phedwar bwa afreolaidd wedi’u gorchuddio gan eiddew uwchlaw rhaeadr gyflym ei llif. Yn nes i lawr, llifa Llugwy’n dawel nes cyrraedd Afon Conwy hanner milltir ymhellach. Mae’r ardal yn ffefryn gydag arlunwyr tirwedd o Loegr, a gellir gweld eu parasolau mewn gwahanol leoedd ledled y dyffryn. Mae’r amrywiol ddyffrynnoedd sy’n cyfarfod yma’n cynnig amrywiaeth wych o dirweddau darluniadol, bugeiliol a rhamantus. Gwelir clogwyni o bob mathau a ffurfiau un ai yn eu gwychder noeth neu wedi hanner eu gwisgo â thyfiant trwchus. Tyf coed derw ceinciog yn gadarn a balch, coed ffawydd gosgeiddig, coed pinwydd sinistr yr olwg a ffynidwydd main un ai wedi’u gwasgu at ei gilydd mewn coedwigoedd neu ar eu pen eu hunain o gwmpas y dyffrynnoedd ac ar hyd y llethrau. Ceir nifer fawr o fannau lle mae dyfroedd gwyllt a rhaeadrau yn y ddwy afon.
Dans la gorge des Fées, profonde et étroite crevasse creusée dans le roc vif par le Conway, qui y dégringole en tourbillons d’écume, les paysagistes envahissent le lit même du torrent, où, sans crainte des coryzas qui les guettent, ils piochent diligemment le même effet de lumière frisante sur l’eau, le feuillage et les rochers. Il s’y commet de lamentables crimes de lès-art! Mais le modèle console des copies, et, s’ils tiennent de la place, les touristes de cette espèce ont du moins le mérite de n’être pas bruyants.
Yn Ffos Noddun, agen ddofn a chul a gerfiwyd i mewn i’r graig fyw gan Afon Conwy sy’n llamu yn y gwaelod mewn trobyllau o ewyn, mae’r arlunwyr tirwedd yn meddiannu gwely’r cenllif ei hun, lle, heb boeni am yr annwyd y gallent ei ddal, byddant yn llafurio’n ddygn i gipio’r un effaith o oleuni ar y dŵr, y dail a’r creigiau. Cyflawnir troseddau ofnadwy yn erbyn celfyddyd yma! Ond mae gwrthrych y darluniau’n gysur i’r copïwyr, ac o leiaf mae i’r math hwn o ymwelwyr y fantais nad ydynt yn swnllyd.