Caerdydd
Caerdydd - Trosolwg
Er bod tystiolaeth helaeth o bresenoldeb pobl yn y rhanbarth yn y cyfnod cynhanesyddol, gellir olrhain gwreiddiau prifddinas Cymru'n ôl i sefydlu caer Rufeinig yno tua 55OC. Deffnyddiwyd hon tan ddiwedd y bedwaredd ganrif. Yn y cyfnod canoloesol cynnar, ffurfiodd Meurig ap Tewdrig deyrnas fechan Glywysing, a oroesoedd tan y goresgyniad Normanaidd yn yr unfed ganrif ar ddeg. Comisiynodd William I, Brenin Lloegr, adeiladu castell ar safle'r hen gaer Rufeinig ac yn fuan datblygodd tref farchnad fechan, gaerog, o'i gwmpas. Er gwaethaf cael ei llosgi gan Owain Glyndŵr yn 1404, ffynnodd masnach forwrol y dref, ac erbyn yr unfed ganrif ar bymtheg ymestynnai'r fasnach honno i Ffrainc ac Ynysoedd y Sianel, yn ogystal ag i borthladdoedd eraill o amgylch Prydain. Er i Gaerdydd ddod yn dref sirol Morgannwg yn 1536 a gweld gwelliannau sylweddol yn y ddeunawfed ganrif, yn cynnwys helaethu ac ailadeiladu Castell Caerdydd gan Ardalydd 1af Bute, eto araf fu twf y dref ei hun.
Dechreuodd twf a datblygiad ar raddfa fawr yn negawd olaf y ddeunawfed ganrif. Agorwyd camlesi i gysylltu'r porthladd â'r ardaloedd cloddio glo i'r gogledd, a dyna ddechrau trawsnewid Caerdydd i fod y ddinas allforio glo fwyaf yn y byd. Yn y 1830 adeiladodd yr 2il Ardalydd Bute ('Crewr Caerdydd Fodern') ddociau ym Mae Caerdydd, lle roedd adeiladau amlwg yn cynnwys y Gyfnewidfa Glo a Llongau ac Adeilad y Pierhead. Cynyddodd y boblogaeth yn gyflym iawn o ganlyniad i'r datblygiadau hyn gan ymestyn ffiniau'r dref a'i datblygiad economaidd a diwydiannol. Daeth mewnfudwyr o lawer gwlad i'r dref, ac roedd hynny'n amlwg iawn yng nghymeriad amlddiwylliannol yr ardaloedd o amgylch y dociau, gyda Tiger Bay yr enwocaf yn eu plith. Erbyn cyfrifiad 1881, Caerdydd oedd y dref fwyaf yng Nghymru; rhoddwyd statws dinas iddi yn 1905, ac yn fuan agorwyd Amgueddfa Genedlaethol Cymru yno, a phencadlysoedd Prifysgol Cymru a'r Eglwys Babyddol yng Nghymru. Fe'i gwnaed yn brifddinas Cymru yn 1955 ac, yn dilyn sefydlu llywodraeth ddatganoledig Cynulliad Cenedlaethol Cymru yn 1997, mae'n gartref i'r Senedd. Yno hefyd ceir Canolfan y Mileniwm, cartref tîm rygbi cenedlaethol Cymru.
Fel arwydd o'i henw da a'i phwysigrwydd cynyddol yn adfywiad yr ieithoedd a'r diwylliannau Celtaidd ar hyd arfordir gorllewinol Yr Iwerydd, daeth dirprwyaeth gref o ysgrifenwyr, casglwry llên gwerin, newyddiadurwyr a chyfieithwyr o Lydaw i'r Eisteddfod Genedlaethol a gynhaliwyd yng Nghaerdydd yn 1899. Aeth y Llydawyr â newyddion gartref am eu profiadau. Roeddent un ac oll yn hael eu canmoliaeth i fywiogrwydd y diwylliant Cymreig, a hefyd i ysblander y ddinas.
Ysgrifau taith
Dawlais Works, die Eisen- und Schienen-Walzwerke des Hauses John Guest, in London, 1844
Carl Klocke ( – )
Zu Wasser in Cardiff ankommend, landet man an der mächtigen Schleuse des neuen Docks und mit dem ersten Schritte an’s Land betritt man auch schon den Bereich der Eisenwerke von Dawlais, in deren letztem Ausläufer, dem Verschiffungsplatze. Die Flut steigt hier bis zu einer Höhe von 25 Fuß, daher die im Dock liegenden Schiffe, zur Zeit der Ebbe ziemlich hoch über dem Ankommenden auf dem Lande zu liegen scheinen. ...
Cardiff liegt in einer großen üppig frischen Ebene, im Norden geschützt durch die aufsteigenden Gebirge von Wales. Von diesen Höhen aus übersehen, gleicht die Ebene einem schönen englischen Parke. Eine solche Lage, mit der erfrischenden See im Süden, trägt augenfällig dazu bei, die Reize des im Westen von England bekanntlich so schönen Klima’s noch zu erhöhen. Die Milde und das, bei aller Wärme, doch Erfrischende der Luft ist entzückend und schien mir wunderbar belebend. Diese herrliche Ebene durchschneidend, führt die Eisenbahn in ein liebliches, von frischem Laubholz bedecktes Gebirge, mit freundlichen Seitenthälern, einer malerischen Ruine vorbei, im Thale des Flüßchens Taff entlang, bis etwa zur Hälfte des Weges nach Merthyr, wo die Bahn einen ansehnlichen Berg hinauf geführt ist. Hier werden die Züge durch eine obsenstehende Dampfmaschine, und nach Umständen mit Hülfe des Gegengewichts eines gleichzeitig hinunter gehenden Zuges hinaufgebracht, und hier an diesem Berge ist zugleich der einzige, mit einem zweiten Geleise versehene Ausweichepunkt dieser nur eingeleisigen Bahn. Als eine Probe, mit welcher Leichtigkeit und sichern Gewandtheit die Lokomotivführer ... verfahren, sah ich hier mehrere Male, daß, als der von Cardiff kommende Zug im langsam auslaufenden Tempo dem Berge sich näherte, die Lokomotive von dem Zuge sich trennte und dann in einem schnelleren Tempo sich vorwärts bewegte, um am Ausweichungspunkte früher anzukommen und in das Seitengeleis zu gehen, eher der Zug dort ankam, der alsdann das Geleis wieder nach seinem Bedürfniß gestellt stand und allein bis an den Berg lief, wo die stärkere Steigung ihm Halt gebot. ... Diese eingeleisige Bahn ... ist überhaupt im Vergleich zu den Hauptbahnen Englands, eine Miniaturbahn zu nennen. Das Geleis ist schmaler, der Erddamm nicht breiter, als die Sicherheit es erfordert, die Lokomotiven und alle übrigen Transportmittel sind dem entsprechend kleiner und leichter, die Schienen schwächer, Bahnhöfe und Stationshäuser durchaus auf das nothwendige beschränkt. Nichts überflüssiges, nichts luxuriöses ist sichtbar; – noch weniger aber fehlt etwas nothwendiges, und man erkennt überall den praktischen und richtig spekulirenden Sinn der Engländer.
Fel prawf o ystwythder a sadrwydd gyrrwr y trên ar ei draed, ... sylwais fwy nac unwaith ar y modd, wrth i’r trên o Gaerdydd arafu wrth agosáu at y mynydd, y byddai’r injan yn ymwahanu oddi wrth y trên ac yna’n parhau ar gyflymder uwch hyd at y trac pasio ac yn mynd ar hwnnw cyn i’r trên gyrraedd yno. Unwaith yr oedd y traciau wedi’u hailosod, parhai’r trên yn ei flaen i fyny’r allt lle roedd yr inclein serth yn darparu’r gafael. ... O gymharu â phrif reilffyrdd Lloegr, tegan yw’r rheilffordd un trac hon. Mae’r traciau’n gulach, yr arglawdd heb fod yn llawer lletach nag y byddai raid er mwyn diogelwch; mae’r injans a phob cerbyd arall yn gyfatebol llai ac ysgafnach, y traciau’n wannach, a’r gorsafoedd ac adeiladau’r gorsafoedd ond â’r cyfleusterau cwbl angenrheidiol. Nid oes dim gwastraffus na dim sy’n foethus ynglŷn â’r peth; ac eto, nid oes dim sy’n angenrheidiol ar goll ac mae popeth yn adlewyrchu meddwl ymarferol a chraff y Sais.
"Notizen über den Steinkohlenbergbau in England und Schottland", 1860
Gustav Pfähler (1821 – 1894)
In Cardiff, wo meist nur Gaskohlen verschifft werden, stehen die Preise loco Schiff 8–9 sh. pro Tonne der besten Sorte; geringere Sorten verhältnissmässig billiger. Die kleineren Kohlen werden selten verladen und verschifft.
Da durch Entwickelung von Gasarten in den Gaskohlen, welche in die Schiffe verladen sind, häufig Explosionen entstehen, ist an allen Ladeplätzen Cardiffs eine polizeiliche Bekanntmachung ausgehängt, nach welcher die Luken jedes mit Kohlen beladenen Schiffes, während dasselbe in dem Bute Dock liegt, geöffnet bleiben müssen und nicht eher geschlossen werden dürfen, als bis die Schiffe die Mündung nach dem Bristolkanal zurückgelegt haben. Die Nichtbefolgung dieser Maassregel ist mit einer Geldstrafe nicht unter 2 Lvr. und nicht über 5 Lvr. bedroht.
Yng Nghaerdydd, sy’n allforio glo rhwym gan fwyaf, saif y graddfeydd ar gyfer y llongau’n 8 neu 9 swllt y dunnell ar gyfer glo o’r safon uchaf; gwerthir safonau is yn gyfatebol ratach. Yn anaml y byddir yn llwytho ac yn allforio mathau llai o lo.
Oherwydd bod y glo rhwym sy’n cael ei lwytho ar y llongau’n cynhyrchu nwy glo, a all greu ffrwydradau, gosododd yr heddlu rybuddion ger yr holl angorfeydd llwytho yng Nghaerdydd, yn mynnu y cedwir holl bortyllau llongau sy’n cludo glo ar agor tra byddant wedi’u hangori ym Mhorthladd Bute ac na fyddir yn eu cau cyn bod y llongau wedi teithio trwy’r foryd i Fôr Hafren. Y gosb a fygythir am fethu â chydymffurfio â’r gorchymyn hwnnw yw dim llai na dwy bunt ond dim mwy na phum punt.
"Chez Taffy: Quinze jours dans la Galles du sud", 1899
Charles Le Goffic (1863 – 1932)
C’est une de ces villes-champignons, comme il en pousse de temps à autre sur le terreau anglo-saxon. ... Cardiff est aujourd’hui le premier des ports charbonniers de l’Angleterre après Newcastle ... Cardiff est en effet, de tous les ports du monde, celui où le pavillon français est le plus fortement représenté. ...
L’admirable situation de Cardiff, au débouché du plus riche bassin houiller du globe, explique ce développenemt prodigieux de son trafic. Jusqu’en 1798, le charbon n’y arrivait qu’à dos de mules. Un premier progrès fut réalisé par la création du canal de Glamorganshire qui desservait toute la vallée du Taff, de Mirthyr-Tydfil à Cardiff, et communiquait par un ingénieux système d’écluses avec la manche de Bristol. Toutefois, c’est à partir de 1839, date de l’ouverture des docks, que la fortune commerciale de Cardiff prit son élan véritable. Si remarquables qu’ils aient été pour le temps, ces docks, construits par le second marquis de Bute et agrandis d’année en année au point de former une ville dans la ville, ne sont déjà plus suffisants: Cardiff est en marche vers son avant-port de Penarth et l’aura bientôt absorbé. De tous côtés, par de larges avenues, par des faubourgs manufacturiers, la ville gagne et s’étend. Les rues, tirées au cordeau, manquent peut-être d’imprévu. Du moins le « génie du progrès » n’a-t-il point été ici, comme chez nous, un génie destructeur. Cardiff a religieusement respecté tout ce qu’il a pu du passé, depuis sa vénérable église de Saint-John, avec le calme cimetière qui l’entoure et qui rayonne pacifiquement au cœur de la populeuse cité, jusqu’à cet admirable château du marquis de Bute, le Pierrefonds de la Grande-Bretagne, restauré avec une magnificence toute royale, comme pour mieux souligner dans un coin du parc la détresse romantique de l’Old Keep, l’antique donjon bâti par Fitzhamon en 1110, démantelé par Cromwell en 1632 et laissé tel, sur son tertre solitaire, que l’ont fait les années, les pluies d’automne et la griffe du Protecteur.
Mae’n un o’r trefi hynny sydd fel madarch, o’r fath sydd weithiau’n tyfu o gompost Eingl-sacsonaidd. ... Heddiw, Caerdydd yw prif borthladd glo Lloegr ar ôl Newcastle ... Caerdydd yn wir, o holl borthladdoedd y byd, yw’r un lle gwelir baner forol Ffrainc amlaf. ...
Mae sefyllfa ddymunol Caerdydd, wrth y fynedfa i faes glo cyfoethocaf y byd, yn esbonio datblygiad gwyrthiol y dref a’i masnach. Hyd at 1798, dim ond ar gefnau mulod y deuai’r glo yno. Gwnaed cynnydd cychwynnol gyda chreu Camlas Morgannwg a oedd yn gwasanaethu Cwm Taf ar ei hyd, o Ferthyr Tudful hyd Gaerdydd, ac a oedd wedi’i chysylltu drwy system lociau dyfeisgar â Môr Hafren. Fodd bynnag, ar ôl 1839, y dyddiad yr agorodd y dociau, y bu i lwyddiant masnachol Caerdydd wir flodeuo. Pa mor rhyfeddol bynnag oeddent ar gyfer yr adeg honno, mae’r dociau hyn, a adeiladwyd gan Ail Ardalydd Bute a’u hehangu flwyddyn ar ôl blwyddyn nes creu tref o fewn tref, eisoes yn annigonol: mae Caerdydd yn ymestyn tua’i harbwr allanol ym Mhenarth, a bydd wedi ei lyncu cyn bo hir. Ar bob ochr, ar hyd coedlannau llydan, drwy’r maestrefi gweithgynhyrchiol, mae’r dref yn ymgyfoethogi ac yn ehangu. Mae’r strydoedd union syth efallai ychydig yn ddiddychymyg. O leiaf yma ni fu ‘athrylith cynnydd’ hyd yma’n athrylith ddinistriol, fel y bu gartref. Mae Caerdydd wedi parchu’n ddiwyd y cyfan a allai o’r gorffennol, o Eglwys hybarch Sant Ioan, wedi’i hamgylchynu â mynwent dawel sy’n pelydru tangnefedd ar ganol y ddinas boblog, hyd at gastell rhagorol Ardalydd Bute, Pierrefonds Prydain Fawr. Cafodd hwnnw ei adfer gyda godidowgrwydd o’r mwyaf breiniol, fel ag i danlinellu fwyfwy drallod rhamantus yr ‘Hen Orthwr’, y tŵr dwnjwn a adeiladwyd gan Fitzhamon ym 1110 ac a ddinistrwyd gan Cromwell ym 1632 a’i adael fel yr oedd, ar ei fryncyn unig, ei gyflwr yn ganlyniad rhaib y blynyddoedd, glaw yr hydref a nod yr Arglwydd Amddiffynnydd.
"Chez Taffy: Quinze jours dans la Galles du sud", 1899
Charles Le Goffic (1863 – 1932)
Ces docks de Cardiff sont cependant une merveille et on les tient à juste titre pour des modèles du genre. A certaines heures de l’après-midi, leur animation est prodigieuse. Il faut aller là pour apprécier toute la valeur du proberbe anglais: Time is money. L’automatisme y est poussé à ses dernières limites; les wagons débouchent sur le port par longues files; leur chargement est immédiatement saisi par des grues hydrauliques qui le versent dans les soutes des navires. Tout cela est réglé à une seconde près et l’on sait exactement le nombre de minutes qu’il faut pour charger un millier de tonnes de houille. Des omnibus stationnent à la sortie des docks; nous grimpons dans le premier qui s’offre et la rentrée s’opère par les faubourgs ouvriers, noirs de monde, mais d’un monde sordide, loqueteux, et qui fait le plus trists contraste avec la population des autres quartiers. Il n’y a point que dans les villes de la Grande-Bretagne où l’on observe cette juxtaposition des trois sortes de quartiers – l’aristocratique, le marchand et l’ouvrier; – mais ce qui est proprement anglais, c’est que la population des une ne se mêle pas ou très peu à la population des autres: tous trois sont comme des villes différentes, qui ne communiquent pas entre elles et qui vivent chacune de leur vie propre.
Mae’r dociau yma yng Nghaerdydd, fodd bynnag, yn wyrthiol ac mae’n gwbl deg eu bod yn cael eu hystyried yn batrymau o’u bath. Ar rai adegau yn ystod y prynhawn maent yn rhyfeddol o brysur. Rhaid i chi fynd yno er mwyn gwir ddeall y ddihareb Saesneg: ‘Time is money’. Gwthir awtomasiwn yno i’w eithafion diweddaraf; bydd rhesi hir o wagenni’n dadlwytho yn y porthladd; bydd craeniau hydrolig yn ymaflyd yn syth yn eu llwythi ac yn eu harllwys i grombiliau’r llongau. Mae hyn oll yn cael ei reoleiddio i’r eiliad fel y gellir cyfrifo’r union nifer o funudau a gymer i lwytho mil o dunelli o lo. Mae cerbydau teithwyr yn parcio wrth yr allanfa o’r dociau; aethom i mewn i’r un cyntaf a ddaeth a dychwelyd heibio maestrefi’r gweithwyr, maestrefi’n ddu o bobl, ond pobl fudr mewn carpiau, yn wrthgyferbyniad o’r tristâf â phoblogaeth cymunedau eraill. Dim ond yn nhrefi Prydain Fawr y gwelir tri math o gymuned yn gyfochrog â’i gilydd – yr aristocrataidd, y crefftwyr a’r masnachwyr a’r llafurwyr. Ond yr hyn sy’n nodweddiadol Seisnig yw nad yw poblogaeth un gymuned yn cymysgu, neu prin y mae’n cymysgu, â phoblogaeth yr un o’r ddau arall. Maent fel tair tref wahanol nad ydynt yn cydgysylltu, ond gyda phob un yn byw ei bywyd ei hun.
