Castell Dinas Brân
Castell Dinas Brân - Trosolwg
Mae adfeilion y castell canoloesol hwn ar ben bryn amlwg ar gyrion Llangollen. Cyn dyddiau'r castell bu bryngaer o'r Oes Haearn ar y safle. Mae tystiolaeth ddogfennol yn awgrymu bod tywysogion Gogledd Powys wedi adeiladu castell pren yma yn niwedd y ddeuddegfed ganrif, ond llosgodd yn ulw heb adael dim o'i ôl. Mae'n debygol mai Gruffudd ap Madog, mab sylfaenydd Abaty Glyn y Groes gerllaw, a ail-adeiladodd y castell gyda cherrig oddeutu 1270 ond, fel ei ragflaenwyr, ni wnaeth y trydydd castell hwn - a'r olaf - bara'n hir. Pan wnaeth Henry de Lacy, yn arwain milwyr ar ran y brenin Edward I, agosáu at y castell yn 1277, fe wnaeth yr amddiffynwyr Cymreig ei roi ar dân fel na fyddai o ddefnydd wedyn i fyddinoedd y goron Seisnig. Fodd bynnag, nid oedd y difrod i'r castell yn enbyd, oherwydd rhoddodd Edward I garsiwn o filwyr yno am gyfnod byr, ond gadawyd y safle ar ôl i gastell Holt gael ei adeiladu fel canolfan newydd yr Arglwyddiaeth wedi marwolaeth Llewelyn ap Gruffudd yn 1282.
Yn ôl chwedl, trigai'r dywysoges Myfanwy Fychan yn y castell hwn ac fe ysbrydolodd y bardd Hywel ab Einion i gyfansoddi ei awdl enwog iddi lle dywed ei fod yn clafychu o gariad tuag ati. Erbyn i'r gerdd gael ei hysgrifennu, roedd Castell Dinas Brân wedi mynd yn adfeilion ers tro, a Myfanwy wedi priodi â'r uchelwr Goronwy ap Tudur Hen, Arglwydd Penmynydd. Dywedir i'r gerdd hon symbylu John Ceiriog Hughes i ysgrifennu'r gerdd 'Myfanwy Fychan', yn ogystal â geiriau Richard Davies i'r gân boblogaidd 'Myfanwy', y cyfansoddwyd y gerddoriaeth gan Joseph Parry.
Erbyn dyddiau cynnar twristiaeth fodern, roedd Dinas Brân yn adfail hynod drawiadol ar ben bryn amlwg a noeth. Oherwydd ei fod mor agos i Langollen, a oedd ar lwybr y briffordd hanesyddol drwy Ogledd Cymru, cafodd yr adfeilion sylw amlwg yn nisgrifiadau a darluniau llawer o deithwyr.
Cyngor Sir Ddinbych, gyda chymorth gan Cadw, sy'n gyfrifol bellach am Gastell Dinas Brân.
Ysgrifau taith
Nordland-Fahrten. Zweite Abteilung, c. 1870s
Franz Brömel (1829 – 1904)
Von Llangollen führt der Weg nach Dinas Bran auf angenehm gewundenem Pfade, angesichts der Wasser des „dunklen heiligen Dee“, eines Flusses dessen noch heute auf jeder wälischen Harfe gedacht wird. Wohl an zwei Tausend Fuß geht es aufwährts. Dinas Bran ist recht eigentlich von Feind und Zeit zerstampft. Ein Kreis von Steinklumpen, kaum noch eine Bauform verratend, ist Alles, was übrig geblieben, ein einziges Thor, oder nur das steinerne Gerippe eines solchen bildet einen alterthümlichen Rahmen für die Fernschau weit hinaus über öde, stille Berge und über einen fernem weißen Bahnviadukt hinweg auf ein ebenes Hochplateau, abgeschlossen am Horizont von dämmerigen Bergen. Zu Dinas Bran, das sein Baujahr in das siebente Jahrhundert zurückführt, wohnte dereinst als erste Insassin das Schlosses eine wegen ihrer Schönheit und Wandelbarkeit berühmte Prinzessin, mit Namen Myfanwy „die viele Herzen gebrochen“, darunter auch das eines Poeten Hywel ab Einion Llygliw, dessen Minnelieder die Barden aufbewahrt haben. Eines beginnt:
Kalt schauet der Mond auf dein Haus, Dinas Bran,
Und traurig murmelt der dunkle Dee!
Um mein Leben, meine Lust, mein Licht ist’s gethan,
Aus den Fluthen des Grames erheb‘ ich mich nie!
Und doch war mein Liebeslenz wundersam licht
Und Hoffnung winkte mir sonnenwärts!
Doch Myfynwy ist kalt und erhört mich nicht,
Meine Harfe, mein Himmel nur hören mein Herz!
Dem Liede merkt man seine zwölfhundert Jahre nicht an – es sind die uralten, ewig jungen Gefühle! Hywel schließt mit einem Aufruf an die Barden der Zukunft „seine Thränen in ihren Harfenkränzen heilig zu halten“ und damit noch „ungeborenen“ Schönen „Entzücken“ zu bereiten! Nicht ohne Anklang von Satyre ist diese Wehmuth!
Mae’r ffordd o Langollen i Ddinas Brân yn rhedeg ar lwybr hyfryd o droellog ar lannau dyfroedd ’Dyfrdwy sanctaidd dywyll’, yr afon y mae pob telyn yng Nghymru yn canu ei chlodydd hyd heddiw. Dringwn tua dwy fil o droedfeddi. Y gwir yw bod gelynion ac amser wedi bod yn malurio Dinas Brân. Cylch o bentyrrau cerrig, na welir prin unrhyw batrwm iddynt, yw’r cyfan sy’n aros; mae un porth, neu’n hytrach ei ysgerbwd creigiog, yn ffurfio ffrâm hynafol ar gyfer yr olygfa bell dros fynyddoedd noethion, distaw, tuag at draphont rheilffordd wen yn y pellter a gwastadedd llyfn wedi’u hamgylchu gan fynyddoedd llwydion ar y gorwel. Yn Ninas Brân, a adeiladwyd yn ystod y seithfed ganrif, y trigai unwaith fel ei phreswylydd cyntaf dywysoges o’r enw Myfanwy, a ddaeth yn enwog am ei phrydferthwch a’i gwamalrwydd, ‘a dorrodd galonnau lawer’, yn eu plith galon y bardd Hywel ab Einion Llygliw, y cadwyd ei ganeuon serch gan y beirdd. Mae un ohonynt yn dechrau:
Oered yw’r golau’r lloer ar dy dŷ, Dinas Brân,
A thrist llifa Dyfrdwy islaw!
Fy mywyd, f’anwylyd, fy llusern dry’n ddim,
Rhag fy ngofid rhyddhad byth ni ddaw!
Ond ffynnon fy nghariad oedd ddisglair ei dŵr
A ‘ngobeithion a’m harweiniai mor siŵr!
Oer yw Myfanwy a’m gweddi sydd fud,
Ond fy nhelyn a’r nef glyw fy nagrau i gyd!
Nid yw’r ffaith i’r gân gael ei chyfansoddi ddeuddeg canrif [sic] yn ôl yn amlwg i’r darllenydd – dyma emosiynau hynafol, sy’n fythol ifanc! Mae Hywel yn cloi ei gerdd ag apêl at feirdd y dyfodol ‘i gadw ei ddagrau’n sanctaidd yn eu caneuon barddonol’ er ‘hyfrydwch’ merched hardd sydd eto ‘heb eu geni’! Nid yw’r ymdeimlad lleddf hwn heb ryw arlliw o ddychan!
Reise durch England, Wales und Schottland im Jahre 1817, 1816
Samuel Heinrich Spiker (1786 – 1858)
Auf unsere Erkundigung nach einem Führer, der uns zur Valle-Crucis-Abtei begleiten sollte, erschien ein kleiner Knabe, der uns zuerst zu dem Castell Dinas Brân und von dort zur Abtei zu führen versprach. Die Anhöhe, auf dem jenes belegen ist, erhebt sich nördlich von der Stadt. Der Weg ist bis zur Hütte einer Frau, welche die Wanderer mit tüchtigen Steigstöcken versieht, leidlich, wird aber dann, des kurzen, schlüpfrigen Mooses willen, mit dem der Berg bewachsen ist, sehr unangenehm und beschwerlich, ja er würde gefährlich seyn, wenn nicht die zahlreichen Besucher an manchen Orten tiefe Fußstapfen eingedrückt und diese durch wiederholtes Eintreten zu Stufen gemacht hätten. – Endlich langten wir auf der Spitze des Berges an und sahen die Trümmer vor uns liegen. Das Gebäude scheint beinahe gleichseitig viereckt, und von einem Graben umgeben, die Mauern aber aus dem Gestein erbaut gewesen zu seyn, das sich auf der Spitze des Hügels hie und da hervorblickend findet. Von dem Gemäuer ist nur ein Theil eines bedeckten Ganges und eine der Ecken des Gebäudes mit den Enden der Bogen stehen geblieben.
Ar ôl ymholi am dywysydd i fynd â ni i Abaty Glyn y Groes, ymddangosodd bachgen bach, a addawodd fynd â ni yn gyntaf i Gastell Dinas Brân, ac yna i’r abaty. Mae’r bryn lle saif yr ail i’r gogledd o’r dref.
Mae’r ffordd yn weddol hyd at gwt dynes sy’n cyflenwi ffyn dringo cadarn i ymwelwyr; ond wrth fynd ymhellach mae’n mynd yn annifyr ac anodd, oherwydd y mwsogl byr a llithrig sy’n gorchuddio’r mynydd. Yn wir, gallai hyd yn oed fod yn beryglus heblaw am yr olion traed y mae’r ymwelwyr lawer wedi eu gadael mewn cymaint o leoedd sydd yn y pen draw wedi dod yn hyn a hyn o gamau. Yn y diwedd, fe gyraeddasom gopa’r mynydd, a gweld yr adfeilion o’n blaenau. Ymddengys fod yr adeilad yn betryal bron iawn yn hafalochrog, ac mae ffos o’i gwmpas; ond mae’n ymddangos bod y muriau wedi’u hadeiladu o’r creigiau y gellir eu canfod yma ac acw ar ben y bryn. Dim ond rhan o’r ffordd orchuddiedig sy’n aros bellach ynghyd ag un o gorneli’r adeilad gyda gwaelodion y bwâu.
