Dinbych
Dinbych - Trosolwg
Tref farchnad fechan yn Sir Ddinbych yw Dinbych. Mae ei gwreiddiau'n mynd yn ôl i'r ddeuddegfed ganrif, gan fod cyfeiriad ati mewn cerdd a gyfansoddwyd yn 1160, er mai yn 1211 y lluniwyd y siarter cyntaf sydd ar gael. Dengys tystiolaeth ddogfennol bod gan y tywysogion Cymreig gastell yng nghymdogaeth y dref bresennol, er nad yw'n hysbys ble roedd. Sefydlwyd y castell presennol gan Henry de Lacy, Arglwydd Dinbych, yn 1282 ar ôl iddo dderbyn y tir gan Edward I.
Derbyniodd ei Siarter Tref cyntaf yn 1285 ac mae hwn, ynghyd â siarteri dilynol, yn nodi bod y dref wedi'i rhannu'n fwrdeistref 'Seisnig' gaerog ar ben y bryn, a thref 'Gymreig' 'tu allan i'r muriau'. Drwy gydol y bedwaredd ganrif ar ddeg, cynyddodd y dref tu allan i'r muriau, gan fynd yn fwy na'r fwrdeistref a ddirywiodd mewn pwysigrwydd yn y pen draw. Yn ystod yr amser hwn sefydlwyd mynachlog gyntaf - ac olaf - y Carmeliaid yng Nghymru, ynghyd ag eglwys fawr y Santes Marcella gyda'i chorff dwbl.
Difrodwyd y dref gan filwyr Owain Glyndŵr yn 1400 ond fe wnaethant fethu â chipio'r castell. Cynyddwyd statws y dref pan gafodd ei gwneud yn un o bedair prif ganolfan weinyddol Cymru yn dilyn y Ddeddf Uno â Lloegr 1536. Atgyfnerthwyd hyn yn 1563 pan wnaed Robert Dudley, Iarll Caerlŷr, a chyfaill mynwesol Elizabeth I, yn Farwn Dinbych ganddi. Aeth ati i drawsnewid y dref gyda rhaglen uchelgeisiol o godi adeiladau cyhoeddus, yn cynnwys Neuadd y Sir ac Eglwys Dewi Sant - yr eglwys Brotestannaidd fawr gyntaf i'w hadeiladu ym Mhrydain ers y Diwygiad Protestannaidd.
Bu cyffro drachefn yn Ninbych yn ystod Rhyfeloedd y Rhosynnau a Rhyfel Cartref Lloegr, pryd yr ochrodd y dref gyda'r Brenhinwyr. Ar ôl iddynt ildio i Oliver Cromwell yn 1646, gadawyd y castell a dechreuodd ddadfeilio. Roedd y ddeunawfed a dechrau'r bedwaredd ganrif ar bymtheg yn gyfnod o ffyniant economaidd mawr i'r dref, ac mae ei phensaerniaeth Sioraidd a Fictoraidd yn adlewyrchu hynny.
Gan ei fod ar y briffordd yn cysylltu Llangollen a Llanelwy, denodd adfeilion Castell Dinbych lawer o ymwelwyr yn arbennig yn ystod y bedwaredd ganrif ar bymtheg. Er ei bod yn ymddangos i'r cyfarfod cystadleuol cenedlaethol i delynorion Cymreig a gynhelid o fewn adfeilion y castell bob tair blynedd wneud argraff ar y Tywysog Hermann von Pückler-Muskau, roedd Franz von Löher yn falch o gael osgoi'r digwyddiad gan y credai nad oedd gan y Cymry fawr ddim doniau cerddorol. Fe wnaeth, fodd bynnag, roi tipyn o ganmoliaeth i ansawdd gwych y cinio a gafodd yn y dafarn lle'r arhosai yn nhref Dinbych.
Ysgrifau taith
"Wanderung durch Nordwales", 1846
Franz von Löher (1818 – 1892)
Die Nacht blieb ich in Denbigh und bekam zum Nacht essen außer Thee und Schinken, gedörrtem Fleisch und dreierlei Butterbrod noch den allervortrefflichsten Berghammel, nicht minder preiswürdigen frischen Lachs, Krebse, die einem Prälaten ins Herz gelacht hätten, und kleines Muschelzeug, welches ich nicht kannte.
Den 18ten [Juli 1846]. In Denbigh war ebenfalls Markt und die Straße mit Menschen besäet. Ich stieg zu den überaus schönen Burgtrümmern hinauf. Diese bedecken die ganze Stirn eines Felsberges, der sich mitten in dem weiten Thale und vortrefflich zu dessen Ueberwachung geeignet erhebt. Höfe, Hallen und Gemächer kann man sich noch deutlich vorstellen, namentlich nimmt sich die Capelle in ihren Trümmerbogen gut aus. Die Aussicht ist nach allen Seiten anziehend, wenn auch nicht abwechselnd. Hier oben wird alle drei Jahre das Preisspielen der wälschen Barden oder Harfner gehalten, ich möchte es nicht anhören, denn der Geist der Musik scheint die Wälschen nicht zu seinen lieben Kindern zu zählen.
Y noson honno, arhosais yn Ninbych, ac roedd fy swper yn cynnwys, yn ogystal â the a ham, cig wedi’i sychu a thri math o fara menyn yn ychwanegol at y cig dafad mynydd gorau, eog yr un mor wych, cimwch yr afon a fyddai wedi llonni calon esgob, a rhyw bryd yn cynnwys cregyn gleision a oedd yn ddieithr i mi.
18 [Gorffennaf 1846]. Cynhelid marchnad yn Ninbych hefyd ac roedd y strydoedd yn llawn o bobl. Dringais at adfeilion prydferth iawn y castell. Roeddent yn gorchuddio holl flaen y mynydd creigiog, a gwyd yng nghanol y dyffryn eang ac sydd felly’n addas ar gyfer cadw golwg ar y wlad o gwmpas. Mae’n parhau’n bosibl ffurfio darlun eglur o ffurf y cyrtiau, y neuaddau a’r siambrau; mae’r capel gyda’u fwâu adfeiliedig yn edrych yn arbennig o ysblennydd. Mae’r olygfa ar bob ochr yn drawiadol, er nad yn amrywiol. Yma y bydd y beirdd a’r telynorion Cymreig yn cynnal eu chwaraeon bob tair blynedd. Ni hoffwn wrando arnynt, oherwydd fe ymddengys nad yw ysbryd cerddoriaeth yn cyfrif y Cymry ymhlith ei annwyl blant.
Briefe eines Verstorbenen, 1828
Hermann von Pückler-Muskau (1785 – 1871)
An den Seiten des Berges klammern sich ringsum die baufälligen Häuser und Hütten des ärmlichen Städtchens an, und mit Mühe gelangt man durch die engen Gassen zum Gipfel. Ein Herr zeigte mir gütig den Weg, welcher sich mir nachher als den Herrn Stadt-Chirurgus dekouvrirte, und mit vieler Artigkeit die Honneurs der Ruine machte. In ihren Mauern haben sich die Honoratioren ganz romantisch ihr Casino, nebst einem sehr zierlichen Blumengärtchen angelegt, von welchem letztern man eine vortreffliche Aussicht genießt. Der übrige Theil des weitläufigen Schlosses bietet dagegen nur ein verlassenes Labyrinth von Mauern und Grasplätzen dar, wo die Distel wuchert. Alle drei Jahre wird jedoch auf diesem Platz ein großes Nationalfest gehalten – die Versammlung der welschen Barden. Gleich den ehemaligen Minnesängern Deutschlands kommen hier sämmtliche Harfner aus Wales zum Wettkampf zusammen. Der Sieger gewinnt einen goldnen Becher, und ein gemeinschaftlicher Chor von hundert Harfen hallt zu seinem Ruhm in den Ruinen wieder. In drei Monaten sollte die Vereinigung statt finden, zu der man auch den Herzog von Sussex erwartete.
Mae ochr y bryn wedi ei gorchuddio â thai a chytiau diddim y dref fach druenus, a byddwch yn dringo drwy ei lonydd culion i’r pen uchaf. Bu gŵr bonheddig, a ddywedodd wedyn mai ef oedd llawfeddyg y dref, mor garedig â dangos y ffordd i mi, gan fy nhywys o gwmpas yr adfeilion gyda chwrteisi mawr. Yma mae rhyw fath o gorlan wedi’i lleoli’n rhamantus iawn o fewn y muriau, ynghyd â gardd flodau brydferth iawn gyda golygfa hardd ohoni. Nid yw’r gweddill o’r adeilad anferth hwn ond yn ddrysfa o furiau wedi’u llwyr esgeuluso yn sefyll ymysg tyfiant rhonc o laswellt ac ysgall. Serch hynny, bob tair blynedd cynhelir gŵyl genedlaethol fawr yma – cynulliad beirdd Cymru, sydd, fel yr hen Minnesingers yn yr Almaen, yn ymgynnull yma i roi prawf ar eu crefft. Bydd y buddugol yn ennill cwpan aur; a bydd côr o gant o delynau yn canu ei glodydd ymysg yr adfeilion hyn. Cynhelir y cyfarfod ymhen tri mis, pryd y disgwylir i Ddug Sussex fod yn bresennol.
