Llandudno
Llandudno - Trosolwg
Daw enw Llandudno o enw'r eglwys o'r chweched ganrif a sefydlwyd gan Sant Tudno ar y Gogarth Mawr. Yn ôl traddodiad, roedd Sant Tudno'n fab i Seithenyn, gwarchodwr chwedlonol ac anghyfrifol Cantre'r Gwaelod, y deyrnas a aeth dan donnau Bae Aberteifi drwy ei esgeulustod. Mae tystiolaeth o anheddiad Neolithig yn yr ardal a bu cloddio am gopr ar y Gogarth mor gynnar â'r Oes Efydd. Ond mae gwreiddiau Llandudno'n mynd yn ôl i sefydlu Maenor y Gogarth ar gyfer Esgob Bangor yn 1284. Tan ddiwedd y 1840au pentref pysgota a mwyngloddio bychan oedd Llandudno, ond daeth i amlygrwydd yn fuan wedyn o ganlyniad i ddatblygu twristiaeth trefi glan môr.
Yn 1846 gwnaed cynlluniau ar gyfer tref glan môr newydd ac o 1849 ymlaen dechreuodd teulu Mostyn, a oedd yn dal tir wedi'i amgáu ar hyd y bae, brydlesu lleiniau i ddarpar ddatblygwyr. Gyda dyfodiad y rheilffordd yn y 1850au dechreuwyd adeiladu gwestai ar hyd y traeth ac adeiladwyd pier mawr yn 1858. Datblygwyd y system tramiau yn 1902 a'r adeg honno hefyd adeiladwyd y Grand Hotel, y gwesty mwyaf yng Nghymru. Hyd heddiw, mae cynllun grid Llandudno yn tystio i ddatblygiad modern y dref lan môr ffasiynol hon.
Gyda'i thraeth gwyn, y golygfeydd ysblennydd ar draws y bae o ben y Gogarth Mawr a'r Gogarth Bach, a mynediad rhwydd i Eryri, fe wnaeth y dref dynnu tyrfa ryngwladol iddi o'r dechrau un. Mewn llythyr a ysgrifennwyd yn 1859, dywed yr ymwelydd Gottfried Kinkel o'r Almaen mai ef oedd y cyntaf i nofio ar draws Bae Llandudno mewn awr a hanner can munud. Ymwelodd Brenhines Romania, Elisabeth von Wied, â'r dref yn 1890. Pan oedd yn tyfu i fyny, roedd ei thiwtor, yr amlieithog Georg Sauerwein, wedi cyflwyno barddoniaeth Gymraeg iddi. Yn ystod ei harhosiad pum wythnos yn Llandudno, cymerodd ran yn nathliadau'r Eisteddfod Genedlaethol y flwyddyn honno dan ei ffugenw 'Carmen Sylva'. Yn ôl hanesyn lleol, mae arwyddair tref Llandudno 'hardd, hafan, hedd' yn deillio o'i disgrifiad hi o Gymru.
Ysgrifau taith
"Aus dem Berglande von Wales", c. 1900
Sophie Döhner (1844 – 1933)
Da keine Tram am Sonntag auf den Great Orme führte, spazierte ich zu Fuß hinauf und freute mich der weiten Rundsicht; ich sah von oben viele Menschen nach einem kleinen Kirchlein unterhalb des Gipfels strömen, das an der Stelle der einstigen Einsiedelei des heil. Tudno liegt, der dem Ort seinen Namen hinterlassen hat, und erfragte, daß hier Gottesdienst im freien gehalten werden würde. Gern schloß ich mich demselben an und verlebte eine weihevolle Stunde angesichts des weiten, blauen Meeres hier oben auf der Höhe zwischenden alten Grabsteinen, und ganz mit dem Prediger übereinstimmend, daß wir nie auf die passende zeit warten sollten, sondern um Gutes und Rechtes zu tun, sei es stets convenient time! Zum Glück erstreckte sich die Heilighaltung des Sonntags nicht auf das Einstellen der Coach-Fahrten rund um die beiden Vorgebirge, hoch über der See dicht am Felsen entlang, die sehr schöne Rundsichten boten. Dann saß ich lange am äußtersten Ende des 380 Meter ins Meer hinausgebauten Piers, der als Promenade dient, sah die Dampfer kommen und gehen, die Sonne die Küste vergolden, die Möwen über der blauen See schweben und hörte zuletzt ein prachtvolles geistliches Konzert in der großen Musikhalle auf diesem Pier. Das angrenzende Restaurant war aber des Sonntags wegen geschlossen, so daß ich meinen Hunger erst spät abends im Hotel stillen konnte.
Gan nad yw’r un tram yn dringo i gopa Pen y Gogarth ar y Sul, cerddais yno a mwynhau’r olygfa eang. O’r copa, gwelais lawer o bobl yn heidio am eglwys fechan yn union islaw a oedd wedi’i hadeiladu ar safle lle bu cell meudwy Tudno Sant gynt, sef yr un a roes ei enw i’r dref, a darganfûm y byddid yn cynnal y gwasanaeth yn yr awyr agored. Ymunais â’r gynulleidfa yn llawen a threulio awr fendigaid yno ar y bryncyn ymhlith y beddfeini a’r môr eang glas o’n hamgylch. Cytunwn yn llwyr â’r pregethwr na ddylem byth ddisgwyl am yr adeg iawn, gan ei bod bob amser yn adeg gyfleus i wneud da ac ymddwyn yn gyfiawn! Roedd yn ffodus nad oedd cadw’r Sul yn sanctaidd yn golygu rhoi terfyn ar deithiau cerbyd o gwmpas y ddau fryncyn, gan gadw’n dyn iawn at y graig yn uchel uwchlaw’r môr a mwynhau golygfeydd panoramig hardd. Yn ddiweddarach, eisteddais am amser hir ar ben draw’r pier, sy’n 380 metr o hyd ac yn gwasanaethu fel promenâd, gan wylio’r llongau ager yn mynd a dod a gweld yr haul yn euro’r arfordir a’r gwylanod yn hwylio uwchlaw’r môr glas cyn, ar y diwedd, gwrando ar gyngerdd ysbrydol gwych yn y pafiliwn mawr sydd ar y pier. Gan ei bod yn ddydd Sul, fodd bynnag, roedd y bwyty gerllaw ar gau ac ni allwn fodloni fy chwant am fwyd nes yr oedd yn hwyr yn y noswaith yn fy ngwesty.
Medicinische Reisebriefe aus England und Holland, 1866
Heinrich Rohlfs (1827 – 1898)
Llandudno liegt höchst malerisch an dem Meerbusen, der von den beiden Vorgebirgen, dem großen und kleinen Ormeshead gebildet wird. Die Entfernung zwischen beiden Vorgebirgen beträgt vielleicht eine halbe Stunde. Da unsere Wohnung schon vorher bestellt war, so nahm unsere Einrichtung keine lange Zeit in Anspruch. Wir machten dann einen Spaziergang durch die Stadt. Man sieht eigentlich lauter große dreistöckige Häuser, nur selten einige kleinere. Die Straßen sind sehr breit und schön angelegt. Die Hauptläden, größtentheils sehr elegant, befinden sich in der, die Mitte der Stadt durchkreuzenden, Straße. Nur wenige von diesen Häusern sind auch im Winter bewohnt. Ein Seebad bedeutet in England etwas Anderes als in Deutschland, wo hauptsächlich die Niederdeutschen, die in nicht gar zu großer Entfernung davon wohnen, die Seebäder frequentiren, oder wo zugleich wirkliche Patienten aus dem Oberlande das Contigent liefern. Die Engländer, als Insulaner, betrachten es auch in den von der Küste entfernten Districten als ein Bedürfniß, wenigstens einige Wochen im Jahre den Anblick des Meeres zu genießen. Daher giebt es in England an allen Küsten unzählige Seebadeplätze. Wer aus dem Innern des Landes es nur irgend leisten kann, geht im Sommer in’s Seebad. Wenn nun auch Brighton in Bezug auf Mode und Eleganz, und Margate in Bezug auf die Zahl der Besucher den ersten Rang einnehmen, so gebührt nach dem einstimmigen Urtheil aller Engländer, in Rücksicht der Naturschönheiten, Llandudno die Palme. Mit Stolz nennen es die Bewohner das Brighton von Wales.
Saif Llandudno mewn man ddeniadol iawn ar y bae a grëwyd gan ddau fryncyn, Trwyn y Fuwch a Phen y Gogarth. Tua hanner awr o daith mae’n debyg sydd rhwng y ddau benrhyn hyn. Roeddem wedi trefnu ein llety ymlaen llaw ac ni chymerodd yn hir ni ymsefydlu. Yna aethom am dro drwy’r dref. Mae llawer o adeiladau tri llawr a phrin iawn yw’r rhai llai. Mae’r strydoedd yn llydan iawn mewn trefn dda. Mae’r prif siopau, y rhan fwyaf ohonynt yn goeth iawn, i’w canfod ar hyd y stryd sy’n croesi canol y dref. Dim ond ychydig iawn o’r tai hyn y mae pobl yn byw ynddynt drwy’r gaeaf. I’r Saeson mae tref glan y môr yn golygu rhywbeth gwahanol iawn i’r hyn a olyga yn yr Almaen. Yno, Almaenwyr y Gogledd, nad ydynt yn byw ymhell iawn oddi wrthynt, gan fwyaf sy’n mynychu’r trefi glan y môr hynny, ynghyd â chleifion gwirioneddol o’r ucheldiroedd. Fel preswylwyr ar ynys, mae’r Saeson hyd yn oed yn yr ardaloedd pell o’r môr yn credu ei bod yn angenrheidiol bod yng ngolwg y môr am o leiaf sawl wythnos bob blwyddyn. Dyna’r rheswm pan fod trefi glan y môr di-rif ar hyd arfordir Lloegr. Bydd pwy bynnag ar yr ynys sy’n gallu fforddio hynny’n ymweld â’r môr yn ystod yr haf. Er mai Brighton sydd ar y brig o safbwynt ffasiwn a choethder a Margate yn nhermau’r nifer o ymwelwyr, Llandudno, yn ôl barn unfrydol y Saeson oll, sydd yn haeddu’r Balmwydden Aur am brydferthwch naturiol. Mae’r brodorion yn falch o alw Llandudno yn Brighton Cymru.
"Voyage au nord du pays de Galles", c. 1866
Arthur d’Arcis ( – )
La ville de Llandudno, 6651 habitants, est à 6 kilomètres de Llandudno Junction. Admirablement bâtie, aux magasins élégants et aux hôtels princiers, Llandudno est l’enfant gâté de l’artistocratie anglaise. Aussi la vie y est très chère. Comme station de bains de mer, elle me semble décidément inférieure à Rhyl parce que la plage y est étroite et caillouteuse, et la Parade qui la borde petite et mesquine. Mais cet inconvénient est racheté par les plaisirs qu’offre la montagne. Les deux promontoires, le Great Orme’s head et le Little Orme’s head, sont en effet deux montagnes qui, quoique peu élevées, offrent de charmantes promenades et même des difficultés qui donneraient à réfléchir à plus d’un alpiniste. La ville se déploie entre les deux promontoires, mais surtout au pied du Great Orme’s head. On y grimpe par un sentier vertigineux et l’on ne tarde pas à perdre la tête au milieu de cet entassement monstrueux de blocs et de débris. Une route très pittoresque le contourne.
Saif tref Llandudno, gyda phoblogaeth o 6651, chwe chilomedr o Gyffordd Llandudno. Wedi’i hadeiladu’n hardd, gyda siopau coeth a gwestai tywysogaidd, tref Llandudno yw plentyn maldodus aristocratiaid Lloegr. Hefyd mae cost byw yno’n hynod ddrud. Fel tref glan y môr mae’n ymddangos i mi’n amlwg yn israddol i’r Rhyl gan fod traeth Llandudno’n gul a charegog a’r Promenâd ar hyd y traeth yn fach a disylw. Fodd bynnag, gwrthbwysir yr anfanteision hyn gan y pleserau mae’r mynyddoedd yn eu cynnig. Mae’r ddau benrhyn, Pen y Gogarth a Thrwyn y Fuwch, mewn difrif yn ddau fynydd sydd, er nad ydynt yn uchel, yn cynnig troeon hyfryd a hyd yn oed peth her i’r mynyddwr profiadol. Ymestynna’r dref rhwng y ddau benrhyn, ond yn arbennig wrth droed Pen y Gogarth. Mae llwybr i beri pendro yn ei ddringo a byddwch yn fuan yn ymgolli yng nghanol y pentwr enfawr hwn o greigiau a malurion. Rhed llwybr darluniaidd iawn o’i gwmpas.
"Au pays de Galles", c. 1900
Firmin Roz (1866 – 1957)
Llandudno est une de ces sea-resorts que vantent les guides illustrés. Elle ressemble à toutes les stations anglaises de bains de mer : régulière, insignifiante et neuve, avec trop de boutiques, trop de maisons à louer, trop de temples. ... J’arrivai à la plage. Elle déploie l’amplitude de son demi-cercle géant entre deux caps: Little Orme’s Head, ondulé en colline là-bas, vers l’est; et Great Orme’s Head, dont la silhouette lourde domine la côte et tombe, brusquement coupée, dans la mer. On peut contourner sa base par une route taillée en contre-bas qui offre une merveilleuse promenade ouverte sur le large, Marine Drive. Je m’y engageai dans le vent. Le soleil, vif au ciel nuageux, jouait sur l’ondulation glauque des flots et la nuançait de vert, d’ardoise et de mauve, avec de scintillantes traînées d’argent. Par delà cette étendue changeante, c’est, à l’ouest, Anglesey et l’Irlande, au nord, les Highlands gaëliques d’Écosse, le fabuleux domaine du Roi des Iles, dont la gloire emplit les poèmes d’Ossian. Je suis au centre de ce monde celte, obstiné à vivre et qui garde le souvenir légendaire d’une grandeur dont son imagination n’a pas fait tous les frais. Que pourrais-je en retrouver ici? C’est ce que je me demande déjà dans ce paysage qui l’évoque si bien, à quelques pas de cette ville qui le rappelle si mal.
Mae Llandudno’n un o’r trefi glan y môr hynny y mae’r llyfrau taith darluniadol yn eu hyrwyddo. Mae’n debyg i holl gyrchfannau ymdrochi Lloegr: rheolaidd, disylw a newydd, gyda gormod o siopau, gormod o dai ar osod, gormod o addoldai. ... Cyrhaeddais y traeth. Mae’n lledu ei hanner cylch enfawr yn hardd rhwng dau benrhyn: Trwyn y Fuwch, bryn sy’n ymdonni acw tua’r dwyrain; a Phen y Gogarth, y mae ei ffurf anferth yn tra-arglwyddiaethu ar yr arfordir ac yn cwympo’n ddisymwth tua’r môr. Gallwch deithio o amgylch ei waelod ar hyd ffordd a dorrwyd i mewn i’r graig ac sy’n cynnig tro rhyfeddol, yn agored i’r môr, sef Rhodfa’r Môr. Cychwynnais ar y daith yn y gwynt. Roedd yr haul, yn drawiadol yn yr wybren gymylog, yn chwarae ar y tonnau llwydion, gan eu lliwio’n wyrdd, yn lliw llechen ac yn borffor, gydag edafedd disglair o arian. Y tu hwnt i’r olygfa gyfnewidiol hon, tua’r gorllewin, mae Môn ac Iwerddon, ac i’r gogledd, Ucheldiroedd Gaelaidd yr Alban, tiriogaeth chwedlonol Brenin yr Ynysoedd, y mae cerddi Osian yn llawn o’i ogoniant. A dyma fi ar ganol y byd Celtaidd hwn, sydd mor benderfynol o barhau, ac sy’n cofio hyd heddiw’r mawredd chwedlonol sy’n parhau i fwydo ei ddychymyg. Pa olion ohono allwn ni eu darganfod yma? Dyna’r cwestiwn a ofynnaf i mi fy hun yn y dirwedd sy’n adleisio’r byd hwnnw gystal, dim ond ychydig gamau oddi wrth y dref hon sydd mor wael am ei gofio.
