Traphont Ddŵr Pontcysyllte
Traphont Ddŵr Pontcysyllte - Trosolwg
Adeiladwyd Traphont Ddŵr Pontcysyllte rhwng 1796 a 1805 i gario Camlas Ellesmere dros Afon Dyfrdwy, gan gysylltu pentrefi Froncysyllte a Threfor a oedd ar y naill ochr a'r llall i'r dyffryn. Fe'i cynlluniwyd a'i hadeiladu gan y peiriannydd sifil Thomas Telford, yn gweithredu fel Asiant Cyffredinol, a'r peiriannydd ymgynghorol mwy profiadol, William Jessop, a wnaeth yr arolygon o'r safle a chynghori ar y dulliau gorau o weithredu. Costiodd adeiladu Traphont Ddŵr Pontcysyllte £47,000. Yn 39 metr o uchder a 307 metr ar ei hyd, mae nawr y draphont ddŵr hiraf y gellir hwylio drosti ym Mhrydain a'r uchaf yn y byd. Mae'r draphont yn cynnwys deunaw o bileri carreg sy'n cynnal cafn o haearn bwrw sy'n ffurfio'r gamlas. Mae'r pileri'n wag tu mewn ac yn meinhau at y brig er mwyn lleihau eu pwysau ac felly alluogi codi adeiladwaith mor uchel. Ar gyfer mortar, dywedir bod y peirianwyr wedi dibynnu ar gymysgedd o galch, dŵr a gwaed bustych. Nid yw'r cafn haearn bwrw wedi ei gysylltu â'r gwaith cerrig, ond mae'n gorffwys yn unig ar ben cyfres o asennau haearn sy'n codi o bob piler ac fe'i delir yn ei le gan bwysau'r dŵr yn unig. Disodlwyd y llwybr halio gwreiddiol yn 1831 gan gynllun cantilifer a oedd yn galluogi i ddŵr a symudid gan gychod yn pasio lifo o dano, gan leihau ataliad.
Adeiladwyd y draphont ddŵr ar yr adeg yr oedd twristiaeth fodern yn dechrau dod i Gymru. Ymysg yr ymwelwyr cyfandirol cynnar oedd yr Archddug John o Awstria. Gyda diwedd y Rhyfeloedd Napoleonaidd, manteisiodd ar y cyfle i deithio i Gymru yn 1816. Canmolodd harddwch dyffryn Dyfrdwy yn gyffredinol ac yna argymhellodd yn arbennig y dylid edrych ar y draphont o lawr y dyffryn o dani oherwydd bod hynny'n galluogi rhywun i werthfawrogi ei hadeiladwaith cywrain yn well. Roedd gan ymwelwyr eraill lai o ddiddordeb yn agweddau peirianneg y draphont, gan ei gwerthfawrogi'n fwy am ei harddwch pensaernïol a'i chytgord â'r tirwedd o'i chwmpas. Ar 22 Mehefin 1830, paentiodd yr arlunydd tirluniau o Ffrainc, Alphonse Dousseau, ddarlun dyfrlliw manwl gywir o Draphont Ddŵr Pontcysyllte. Yn gefndir iddi roedd dyffryn hardd y Ddyfrdwy ar fachlud haul ac adfeilion Castell Dinas Brân yn y pellter.
Yn 2009 dynodwyd Traphont Ddŵr Pontcysyllte yn Safle Treftadaeth Byd gan UNESCO, gan gydnabod ei chynllun peirianneg arloesol a'i phwysigrwydd mawr yn natblygiad hanesyddol camlesi ym Mhrydain.
Ysgrifau taith
Reise durch England, Wales und Schottland im Jahre 1816, 1816
Samuel Heinrich Spiker (1786 – 1858)
Bald nachher fällt der prächtige, über den Dee geschlagene, Aqueduct ins Auge, und zwar vorzüglich durch den Gegensatz der Farben, welchen die Schwärze des Eisens, aus dem die Bogen bestehen, und die hochgelbe Farbe des Sandsteins, aus welchem die Pfeiler erbaut sind, gegen einander bilden. Durch ihn wird der Canal von Ellesmere über die Schlucht geführt, in welcher der Dee fließt, und so weiter durch Denbighshire geleitet. Um zu demselben zu gelangen, muß man von der höher gelegenen Landstraße herabgehen, und einen Seitenweg einschlagen, welcher über eine Zugbrücke führt, über die man zu demselben kommt. – Der Ort, in dessen Nähe er liegt, heißt Pont y Cysylltau, weßwegen auch der Aqueduct sehr oft nach ihm benannt wird. Er wurde im Jahre 1795 unter der Leitung des berühmten Ingenieurs und Wasserbaumeisters, Th. Telford, angefangen, und am 29. Nov. 1805 eröffnet. Die Länge des Ganzen beträgt, der Angabe nach, 1007 Fuß, die Höhe von dem Spiegel des Flusses bis zur oberen Linie des Geländers 126 Fuß, und die Breite desselben, innerhalb des Eisenwerks, gegen 12 Fuß. Die 18 Pfeiler, von trefflichem Sandsteine, sind von einander 45 Fuß entfernt, und durch Bogen von gegossenem Eisen verbunden, welche Zierlichkeit mit Dauer vereinigen, und dem Ganzen ein Ansehen von Leichtigkeit geben, das den Aqueducten von Glasgow und Lancaster abgeht. Ihre Spannung schien mir ungefähr 20 Fuß zu betragen. – Das Geländer ist ebenfalls von Eisen, und auf der einen Seite aus Stäben, auf der anderen aber aus aneinandergefügten Eisenplatten bestehend. Die Boote, in denen die Kohlenschiffahrt auf dem Canale betrieben wird, sind äußerst schmal, und werden von Pferden hinübergezogen. Am Ende des Aqueducts ist, wie bei dem von Lancaster, ein kleines Bassin mit einer Schleuse angebracht.
Yn fuan wedyn, caiff y llygaid eu denu at y ddyfrbont odidog dros Afon Dyfrdwy, ac yn arbennig gan y lliwiau cyferbyniol sydd arni; mae’r bwâu o haearn ac yn ymddangos yn ddu, tra mae’r pileri, o dywodfaen, yn ymddangos yn llachar felyn. Ar y ddyfrbont hon y cludir camlas Ellesmere dros yr hafn y llifa Afon Dyfrdwy drwyddi, ar ei thaith drwy Sir Ddinbych. I gyrraedd y bont, rhaid i ni ddisgyn o’r ffordd uwchlaw iddi a cherdded tuag ati ar hyd llwybr ochr sy’n croesi pont godi. Enw’r man cyfagos yw Pont y Cysylltau, a dyna pam y gelwir y ddyfrbont yn aml wrth yr enw hwnnw. Dechreuwyd adeiladu’r bont yn y flwyddyn 1795, o dan oruchwyliaeth y peiriannydd enwog, Mr Thomas Telford, a’i hagor ar 29ain Tachwedd, 1805. Dywedir mai hyd y cyfan yw 1007 troedfedd; ei huchder o wyneb yr afon hyd linell uchaf y canllaw yn 126 troedfedd, a’i lled tua deuddeg troedfedd o fewn y gwaith haearn. Mae’r deunaw piler o dywodfaen gwych yn sefyll tua phum troedfedd a deugain oddi wrth ei gilydd ac maent wedi eu cysylltu â bwâu o haearn bwrw, sy’n cyfuno harddwch a gwydnwch ac yn rhoi ymddangosiad ystwyth i’r cyfan, nad yw pontydd dŵr Glasgow a Chaerhirfryn yn meddu arno. Roedd rhychwant y bwâu tuag ugain troedfedd i’m tyb i. Mae’r canllaw hefyd wedi ei wneud o haearn, gyda barrau ar un ochr ond platiau haearn wedi eu cysylltu’n gadarn â’i gilydd â rhybedion ar y llall. Mae’r cychod y cludir y glo arnynt ar hyd y gamlas yn gul iawn ac yn cael eu tynnu gan geffylau. Ar ddiwedd y ddyfrbont hon mae basn bach gyda loc yn gysylltiedig megis yn achos y ddyfrbont yng Nghaerhirfryn.
Hydrotechnische Bemerkungen gesammelt auf einer Reise durch England, Holland, Nord- und Süddeutschland im Jahre 1830, 1830
Georg Dittler (1797 – 1835)
Im Jahr 1805, wurde dieses von dem Ingeneur Telford entworfene Bauwesen dem Publikum geöffnet. Die Erbauungskosten sollen sich auf 648.000 £ belaufen haben, worunter 204,000 £ für das Eisenwerk allein begriffen sind.
Schon der erste Eindruck des Anblicks dieser Brücke ist imponierend, ihre allgemeine Größe und zugleich das Luftige, das möchte ich sagen, das Geistige der äußeren Form, so wie die Kühnheit in der Ausführung dieser grossartigen Idee, nehmen unsere ganze Aufmerksamkeit in Anspruch. Wenn wir dieses Gebäude in allen seinen Theilen genau gemustert und uns von der Einfachheit der Mittel zum Zweck überzeugt und nun an dem Ufer des reissenden Stroms einen Standpunkt gesucht haben, von dem wir das Ganze überschauen können, so gesellt sich zu unserm Erstaunen noch eine Hochachtung vor dem Genie des Baumeisters, das nicht nur diese kühne Idee auffassen, sondern auch mit so geringen Mitteln ins Leben rufen konnte.
Indessen ist nicht zu verkennen, dass die Naturschönheiten des romantischen Deethals sehr viel zur Erhebung dieses Bauwesens beigetragen, und dass es vielleicht seine allgemeine Berühmtheit – wenigstens gewiss einen Theil davon – eben so sehr seiner ausgezeichnet schönen Umgebung, welche von Reisenden aller Stände und Nationen besucht zu werden pflegt, als seiner sinnreichen, zweckmäßigen und kühnen Konstruktion zu verdanken mag.
Agorwyd y strwythur hwn, a ddyfeisiwyd gan y peiriannydd Telford, i’r cyhoedd ym 1805. Dywedir iddo gostio £648,000 i’w adeiladu, gyda’r gwaith haearn yn unig yn gyfrifol am £204,000 o hynny.
Mae’r olwg gyntaf ar y bont hon yn creu argraff drawiadol yn barod. Mynnaf fod ei huchder a’i thaldra yn gyffredinol ac ysbrydolrwydd ei ffurf allanol yn mynnu ein holl sylw yn gymaint â beiddgarwch gwireddu’r syniad mawreddog. Ar ôl archwilio’r adeiladwaith hwn yn fanwl iawn ac wedi’n hargyhoeddi o symlrwydd y modd y mae’n cyflawni ei ddiben, fe gyrhaeddwn bellach safle ar lan y llifeiriant cyflym hwn lle gallwn weld y strwythur cyfan. Mae ein syndod bellach yn gymysg a pharch dwfn yn wyneb athrylith yr adeiladydd meistrolgar – nid yn unig y bu iddo feddwl am syniad mor feiddgar ond hefyd fe lwyddodd i’w gyflawni mewn ffordd mor syml.
Yn y cyfamser, rhaid cydnabod bod prydferthwch natur yn Nyffryn Clwyd yn cyfrannu’n sylweddol at wychder y strwythur hwn. Efallai fod ei enwogrwydd cyffredinol, neu o leiaf rhan fach o hynny, yn deillio o’r amgylchiadau anarferol o brydferth, sy’n denu teithwyr o bob dosbarth a chenedl, i weld ei adeiladwaith synhwyrol, ymarferol a beiddgar.
Force commerciale de la Grande-Bretagne, c. 1820
Charles Dupin (1784 – 1873)
En 1795, M. Telford, chargé de diriger les travaux du canal d’Ellesmere, conçut l’idée de substituer le fer à l’enduit terreux dont les Anglais tapissent l’intérieur de leurs pont-aqueducs. C’est ce qu’il fit d’abord à Chirk, pour préluder à la belle construction de Pont-Cysylte. Au-dessus des arches de l’aqueduc de Chirk, il bâtit des murs latéraux ordinaires, avec de la brique revêtue de pierres de taille. Entre ces murs, il posa, pour fond du canal, de larges plaques de fonte, emboîtées avec soin, puis boulonnées, écrouées et calfatées dans leurs jointures. Ces plaques servent, en même temps, comme tirants continus, afin d’empêcher que les parois latérales, pousées par le fluide, ne soient jetées en dehors.
Ym 1795, cafodd Mr Telford, cyfarwyddwr y gwaith ar gamlas Ellesmere, y syniad o ddefnyddio haearn yn lle’r leinin o glai mae’r Saeson yn ei ddefnyddio i leinio’r tu mewn i’w pontydd dŵr. Gwnaeth hynny gyntaf yn y Waun, fel rhagflas o’r gwaith adeiladu hardd ar Bont-Cysyllte. Uwchlaw bwâu dyfrbont y Waun, adeiladodd furiau ystlysol arferol â briciau wedi’u gorchuddio â gwaith cerrig nadd. Rhwng y muriau hyn gosododd, fel gwaelod i’r gamlas, blatiau mawr o haearn bwrw, wedi eu gosod at ei gilydd yn ofalus, eu bolltio a’u clymu i lawr gyda’r uniadau wedi’u calcio. Mae’r platiau hyn hefyd yn gweithredu fel trawstiau cyswllt di-dor sy’n rhwystro’r ochrau rhag cael eu gwthio allan dan bwysau’r hylif.
Mémoires sur la marine et les ponts et chaussées de France et d’Angleterre, c. 1820
Charles Dupin (1784 – 1873)
Jamais spectacle plus imposant n’a frappé mes regards. Au milieu d’une végétation vigoureuse, et conservant encore toute sa fraîcheur, les feux des forges, des fours à chaux et des charbons réduits en coaks, élevant leurs tourbillons de flamme en fumée. Des villages, des fabriques, des maisons de plaisance se déployant en amphithéâtre sur les flancs de la vallée. Dans le fond, un rapide torrent; par-dessus, le canal aquéduc offrant son enveloppe de fer, posée comme par enchantement sur les hauts et minces piliers de brique; et ce magnifique ouvrage, fruit de l’heureuse audace d’un de mes amis! Perdu dans la contemplation de ces beautés de l’art et de la nature, qui, par dégradations d’une lumière mourante, variaient à chaque instant leur aspect, je suis resté comme en extase, jusqu’à ce que la fin du crépuscule me forçat à m’éloigner pour chercher un asile à quelques milles de distance. Voilà ce que j’ai vu, ce que je ne puis rendre sans le dépouiller des charmes de la réalité et qui, pourtant, fait encore battre mon cœur au souvenir des émotions que produisit en moi cet admirable paysage.
Ni welais erioed olygfa mor drawiadol. Yng nghanol tyfiant trwchus, sydd mor iraidd ag erioed, mae tanau’r gweithfeydd haearn, yr odynnau calch a’r glo a droir yn olosg, oll yn chwyrlïo fflamau a mwg. Mae pentrefi, ffatrïoedd, plastai oll wedi’u trefnu megis amffitheatr ar ochrau’r dyffryn. Yn y pen pellaf, cenllif chwim; uwchlaw, gwelir amlen haearn y gamlas yn croesi’r ddyfrbont, wedi’i gosod yno fel drwy ryw swyngyfaredd ar y pileri tal, main o frics; a’r gwaith rhagorol hwn yn ffrwyth beiddgarwch ffortunus un o’m cyfeillion! Wedi ymgolli’n synfyfyrio ar gynhyrchion hardd celf a natur, a ymddangosai’n wahanol bob munud wrth i’r goleuni wanhau, arhosais yno fel pe mewn perlewyg hyd i ddiwedd y gwyll fy ngorfodi i adael a cheisio llety ychydig filltiroedd i ffwrdd. Dyna beth welais, ac er na allaf ei ddisgrifio heb ddifetha hud ei wir ymddangosiad, mae dwyn i gof yr emosiwn a ysgogodd y dirwedd ragorol hon ynof yn parhau i gyflymu ‘nghalon.
