Abertawe
Abertawe - Trosolwg
Abertawe yw'r ail ddinas fwyaf yng Nghymru, ac mae ar arfordir y de. Yn niwedd y ddegfed ganrif roedd yr ardal yn rhan o deyrnas Gymreig Deheubarth, ond credir i Abertawe gael ei sefydlu yn 1013 fel treflan Lychlynaidd gan y brenin Danaidd Sweyn Fforch-farf a oedd wedi arwain sawl ymgyrch ysbeilio yn yr ardal Yn dilyn y Goncwest Normanaidd, ymgorfforwyd Abertawe o fewn arglwyddiaeth y mers Gwyr, ac adeiladwyd y castell cyntaf yno yn 1106.
Yn wreiddiol roedd yn borthladd a allforiai wlân, crwyn a brethyn, ond erbyn canol yr unfed ganrif ar bymtheg roedd glo a charreg galch hefyd yn cael eu cludo oddi yno. Oherwydd ei lleoliad ffafriol ar yr arfordir a'i chysylltiadau masnachol â threfi a dinasoedd eraill, dechreuodd diwydiant ffynnu yn Abertawe yn gynnar yn y ddeunawfed ganrif. Daeth mwyndoddi a phrosesu copr yn ddiwydiannau canolog yn Abertawe a rhoi iddi'r llysenw 'Copperopolis'. Gweithfeydd copr yr Hafod, a sefydlwyd yn 1810, oedd y rhai mwyaf yn y byd, ond roedd diwydiannau metelegol eraill a chloddio glo yn fynnu hefyd. Tyfodd y dref yn hynod gyflym i ddarparu tai, ysgolion a lleoedd o addoliad i'r gweithwyr diwydiannol a'u teuluoedd. Ymhlith y rhain roedd Capel y Tabernacl, a elwid yn 'Eglwys Gadeiriol Anghydffurfiaeth Gymraeg', a Chastell Morris, un o'r blociau preswyl aml-lawr cyntaf yn Ewrop. O ganlyniad i hyn, dim ond yn 1881 y daeth Caerdydd yn fwy poblog nag Abertawe.
Yn niwedd y ddeunawfed ganrif, wrth i drefi glan môr ddatblygu o amgylch arfordir Cymru, ceisiodd Abertawe hefyd am gyfnod ddilyn y ffasiwn. Fodd bynnag, oherwydd bod y diwydiannau trymion yn cael effaith niweidiol ar ansawdd yr amgylchedd, symudodd y mannau ymdrochi'n fuan i'r dwyrain i'r Mwmbwls gerllaw. Er gwaethaf hyn, roedd twristiaid yn dal i gael eu denu gan gyfaredd y peiriannau mawr a'r ffwrneisiau tanllyd. Roedd ymwelwyr niferus o Ewrop yn rhyfeddu at yr amrywiaeth o longau rhyngwladol yn harbwr Abertawe, neu'n llygadrythu'n forbid ar drueni plant carpiog y strydoedd cefn a'r gweithwyr tlodaidd. Fel rhan o'i hymdrechion i ddod â chysur i weithwyr diwydiannol Abertawe, roedd y seren opera ryngwladol, Adelina Patti, yn rhoi cyngherddau blynyddol yn yr hen Prince Albert Hall yn y dref. Wedi'i geni yn Sbaen i rieni Eidalaidd, roedd Patti wedi ymgartrefu ar ystâd Craig-y-Nos gerllaw.
Ysgrifau taith
"Oxford, und die Englischen Fabrikdistricte, im Februar 1829", 1829
Johann Friedrich Ludwig Hausmann (1782 – 1859)
D. 27sten Februar. Ein warmer Frühlingstag. Die Lage der freundlichen Stadt am Fuße der Berge und dicht am Meere ist angenehm. Ein geräumiger Hafen ist neuerlich angelegt, da wo der Svansea Fluß sich in das Meer ergießt. In der Nähe ist ein erstaunlicher Kupferverkehr. Die Kupfererze kommen zu Schiff von Cornwall, und werden in den dortigen großen Kupferhütten verschmolzen. Ich hatte an den Besitzer des größten und besten Werkes, Mr. Vivian, eine Empfehlung, traf ihn aber leider nicht. Indessen wurde ich von dem Aufseher des Werkes freundlich aufgenommen, und meine Wünsche, das Werk nach allen Theilen kennen zu lernen, wurden vollkommen, mit großer Bereitwilligkeit befriedigt, welches mir um so schätzbarer war, indem die dortigen Processe von den unsrigen gänzlich abweichen.
27 Chwefror. Diwrnod cynnes o wanwyn. Saif y dref groesawgar wrth droed y mynyddoedd ac yn agos at y môr. Adeiladwyd harbwr helaeth yn ddiweddar yn y fan lle mae Afon Tawe’n llifo i’r môr. Gerllaw mae trafnidiaeth ryfeddol o brysur yn gysylltiedig â’r fasnach gopr. Mae’r mwyn copr yn cyrraedd ar longau o Gernyw a chaiff ei fwyndoddi yma yn y gweithfeydd copr enfawr. Roedd gennyf lythyr cymeradwyaeth ar gyfer perchennog y gwaith mwyaf a’r gorau, Mr Vivian, ond ni fûm yn ddigon ffodus â’i gyfarfod. Yn hytrach, cefais fy nghroesawu’n glên gan y fforman, a chyflawnwyd fy nymuniad personol, sef dod i adnabod holl adrannau’r gwaith, yn ewyllysgar iawn. Bu hynny’n werthfawr iawn, gan fod eu prosesau’n gwbl wahanol i’n rhai ninnau.
Reisen in Europa, Asien und Afrika, 1840
Joseph Russegger (1802 – 1863)
Man hat Kohlen im Ueberflusse und auf eine unabsehbare Zeit; man besitzt in einzelnen Oertlichkeiten das erforderliche Kraftwasser und Gefälle der Maschinen; gute Strassen durchziehen das Land; Eisenbahnen überall, wo es nur der Vortheil erheischt; die Hüttenwerke liegen theils an der Meeresküste, theils ziehen sich grosse Kanäle weit ins Land hinein und Schiffe von bedeutender Grösse laden unmittelbar an den Hütten und Erzplätzen ein und aus; zwischen den Schornsteinen der grossartigen Etablissements ragen die Masten der Briggs empor in den Rauchwolken der Oefen schwellen die Segel, wehen die Flaggen; kurz, der Continentbewohner erhält Eindrücke, von denen er sich in seinem Lande kaum träumen liess. So ist es der Fall mit den Kupferhütten bei Swansea, deren grösste, das Etablissement des Mr. Vivian, allein jährlich eine Million Zentner Kupfererze aus den verschiedensten Theilen der alten und neuen Welt verschmilzt. Hier sieht man neben den Kupfererzen von Cornwall, Devonshire und Cumberland, jene von Valparaiso, aus Australien, von Cuba, von Nordamerika, Norwegen, Italien etc. Es ist eine Welthütte, die im Stande ist von allen Küstenländern der Erde Erze zu übernehmen und kostenlohnend zu Gute zu bringen, die im Stande ist ihre Produkte sehr häufig wohlfeiler in viele Länder zu senden, als diese sie in loco erzeugen; – wie schwer ist es daher mit einem solchen Rivalen Conkurrenz zu halten!
Mae gormodedd o lo ar gael a hynny am y dyfodol gweladwy; mae gan amryw leoliad yr ynni dŵr angenrheidiol a’r gogwydd ar gyfer y peiriannau; mae ffyrdd o ansawdd da yn croesi’r wlad; mae rheilffyrdd lle bynnag maent yn fanteisiol. Lleolir y gweithfeydd metelegol yn rhannol ger yr arfordir, ac yn rhannol ar hyd camlesi sy’n ymestyn ymhell i mewn i’r tir. Bydd llogau enfawr yn llwytho ac yn dadlwytho yn agos iawn at y gweithfeydd a’r mwyngloddiau; rhwng simneiau’r sefydliadau mawr, cwyd mastiau’r brigiau, mae hwyliau’n llenwi a baneri’n chwifio o dan gymylau mwg y ffwrneisi. Mewn gair, mae’r ymwelydd o’r cyfandir yn cael argraffiadau na fyddai’n breuddwydio amdanynt yn ei wlad ei hun. Mae yr un peth yn wir yn achos y gweithfeydd copr ger Abertawe, gyda’r mwyaf ohonynt, y mae Mr Vivian yn berchen arno, yn prosesu bob blwyddyn filiwn canpwys o fwyn copr o bob rhan o’r hen fyd a’r byd newydd. Yma, y drws nesaf i’r mwyn copr o Gernyw, Dyfnaint a Cumberland, mae mwyn o Valparaiso, o Awstralia, o Giwba ac o Ogledd America, Norwy, yr Eidal ac ati. Dyma waith o ansawdd byd-eang sy’n gallu derbyn mwyn o bob gwlad arfordirol yn y byd a’i goethi mewn ffordd gost-effeithiol; dyma waith sydd yn aml yn allforio ei nwyddau ar gost llawer is i lawer o wledydd nag y costiai iddynt gynhyrchu’r un nwyddau yn lleol. Mor anodd yw hi i gystadlu â’r fath wrthwynebydd!
